„Chiến dịch của Trung cộng (hiện nay tại Tân Cương) đặt ra một thách thức trực tiếp đối với cộng đồng khoa học và đối với cách những tri thức tiên tiến trở thành những tài sản chung của nhân loại.“
Mai Hưng
Chính quyền Trung cộng đã nhắm tới một công ty ở Massachusetts và một nhà
nghiên cứu nổi tiếng của Yale khi họ xây dựng hệ thống theo dõi và kiểm soát khổng
lồ.
Chính quyền (TC) gọi đó là kiểm tra sức khỏe miễn phí. Tuy nhiên, Tahir Imin có những nghi ngờ riêng của mình.
Họ lấy mẫu máu, quét nhận dạng mặt, ghi âm giọng nói và lấy dấu vân tay của một người Hồi giáo 38 tuổi. Họ không bận tâm đến việc kiểm tra tim mạch hoặc thận của người đó, và họ từ chối yêu cầu được biết kết quả (xét nghiệm).
Họ nói, “Ông không có quyền hỏi điều đó”, người đàn ông có tên là Imin này nói. Họ nó “Nếu muốn hỏi thêm, thì ông có thể đến chỗ cảnh sát mà hỏi”.
Ông Imin là một trong số hàng triệu người bị bắt buộc tham gia vào một chiến dịch giám sát và đàn áp sâu rộng của Trung cộng. Để tập trung hoàn thành chiến dịch này, các nhà chức trách Trung cộng đang thu thập các mẫu DNA – và họ đã nhận được sự hợp tác không thể tin được và thuật lý (công nghệ) từ Hoa Kỳ để thực hiện điều đó.
Trung cộng muốn khiến buộc những người thuộc sắc dân Duy Ngô Nhĩ, nhóm sắc dân chủ yếu là người Hồi giáo, phải phục tùng đảng cộng sản nhiều hơn. Trung cộng đã giam giữ tới một triệu người trong trại cải tạo giáo dục (cải giáo) Hồi giáo, vốn bị các nhóm bảo vệ nhân quyền lên án và chính quyền Trump đe dọa trừng phạt.
Thu thập các dữ liệu di truyền là một phần quan trọng của chiến dịch này của Trung cộng, theo các nhóm hoạt động nhân quyền và các nhà hoạt động người Duy Ngô Nhĩ. Họ nói rằng một cơ sở dữ liệu DNA toàn diện, sâu rộng có thể được sử dụng để truy bức bất kỳ một người Duy Ngô Nhĩ nào mà chống lại việc tuân thủ chiến dịch.
Các lực lượng cảnh sát ở Hoa Kỳ và nhiều quốc gia khác đã sử dụng cơ sở dữ liệu di truyền từ các thành viên trong gia đình để truy tìm nghi phạm và phá án. Các quan chức Trung cộng, những người đang xây dựng một cơ sở dữ liệu mẫu DNA rộng khắp cả nước, đã trích xuất các lợi ích chống tội phạm từ các nghiên cứu di truyền của chính Trung cộng.
Để tăng cường các năng lực của cơ sở dữ liệu DNA của họ, các nhà khoa học có liên hệ với cảnh sát Trung cộng đã sử dụng các thiết bị do Thermo Fisher, một công ty ở Massachusetts sản xuất. Để so sánh với DNA của người Duy Ngô Nhĩ, họ cũng dựa vào các cơ sở dữ liệu di truyền từ tất cả mọi sắc tộc khác trên khắp thế giới được cung cấp bởi Kenneth Kidd, một nhà di truyền học nổi tiếng của Đại học Yale.
Hôm thứ Tư, Thermo Fisher cho biết họ sẽ không bán các thiết bị của mình ở Tân Cương, một phần của Trung cộng, nơi mà chiến dịch theo dõi, truy bức người Duy Ngô Nhĩ đang chủ yếu diễn ra. Trong một tuyên bố riêng rẽ trước đó với Thời báo New York, Công ty này đã tuyên bố rằng họ đang làm việc với các quan chức Mỹ để tìm hiểu việc công nghệ của Công ty này đang được sử dụng như thế nào.
Tiến sĩ Kidd nói rằng ông đã không biết là các cơ sở dữ liệu và bí quyết công nghệ (thuật lý) của ông đã bị lợi dụng như thế nào.
Ông nói ông tin rằng các nhà khoa học Trung cộng đã hành động theo các chuẩn mực khoa học, tức là cần có được sự đồng ý của những người cung cấp các mẫu DNA.
Chiến dịch của Trung cộng (hiện nay tại Tân Cương) đặt ra một thách thức trực tiếp đối với cộng đồng khoa học và đối với cách những tri thức tiên tiến trở thành những tài sản chung của nhân loại. Chiến dịch này phụ thuộc một phần vào cơ sở dữ liệu DNA công cộng và công nghệ thương mại, phần lớn được thực hiện hoặc quản lý tại Hoa Kỳ. Đổi lại, các nhà khoa học Trung cộng đã đóng góp các mẫu DNA của người Duy Ngô Nhĩ vào cơ sở dữ liệu toàn cầu này, có khả năng vi phạm các chuẩn mực khoa học về sự đồng ý của những người cung cấp các mẫu DNA.
Mark Munsterhjelm, Phó giáo sư tại Đại học Windsor, Ontario, người đã theo dõi chặt chẽ việc sử dụng công nghệ của Mỹ tại Tân Cương cho biết sự hợp tác từ cộng đồng khoa học toàn cầu “đã hợp pháp hóa loại hình giám sát di truyền này”.
Lấy mẫu xét nghiệm từ hàng triệu người
Tại Tân Cương, khu vực phía tây bắc Trung cộng, chương trình này được biết đến với tên gọi là “Sức khỏe cho mọi người”.
Từ năm 2016 đến 2017, gần 36 triệu người đã tham gia vào chương trình này, theo Tân Hoa Xã, hãng tin chính thức của Trung cộng. Các nhà chức trách đã thu thập các mẫu DNA, hình ảnh của tròng đen (của mắt) và các dữ liệu cá nhân khác, theo các nhóm người Duy Ngô Nhĩ và các nhóm hoạt động nhân quyền. Không rõ liệu một số cư dân có tham gia chương trình này nhiều hơn một lần hay không – dân số Tân Cương vào khoảng 24,5 triệu người.
Trong một tuyên bố, chính quyền khu vực Tân Cương đã phủ nhận việc họ thu thập các mẫu DNA như một phần của chiến dịch kiểm tra y tế miễn phí. Họ cho biết các máy móc thiết bị DNA được chính quyền Tân Cương mua là để sử dụng nội bộ.
Trong nhiều thập kỷ, Trung cộng đã duy trì một ách kìm kẹp sắt máu đối với Tân Cương. Trong những năm gần đây, người ta đã đổ lỗi cho người Duy Ngô Nhĩ về một loạt các vụ tấn công khủng bố ở Tân Cương và các nơi khác ở Trung cộng, bao gồm cả một vụ việc xảy ra hồi năm 2013, trong đó một tài xế đã đánh đập hai người khác tại Quảng trường Thiên An Môn, Bắc Kinh.
Vào cuối năm 2016, đảng cộng sản Trung cộng đã bắt tay vào chiến dịch biến người Duy Ngô Nhĩ và các nhóm thiểu số Hồi giáo đông người khác thành những người ủng hộ trung thành. Chính phủ đã giam giữ hàng trăm ngàn người trong số họ trong các trại huấn luyện giáo dục đào tạo việc làm, được đánh bóng, được chào hàng như một phương cách để thoát nghèo, thoát khỏi lạc hậu và Hồi giáo cực đoan. Họ cũng bắt đầu lấy các mẫu DNA.
Ít nhất, trong một số trường hợp, nhiều người đã không cung cấp các mẫu cơ sở dữ liệu di truyền của họ một cách tự nguyện. Để huy động người Duy Ngô Nhĩ đi kiểm tra y tế miễn phí, cảnh sát và cán bộ địa phương đã gọi điện hoặc gửi cho họ các tin nhắn, nói với họ rằng việc kiểm tra là bắt buộc, theo những người Duy Ngô Nhĩ được The Neww York Times phỏng vấn.
Darren Byler, một nhà nhân chủng học tại Đại học Washington, người đã nghiên cứu về hoàn cảnh và điều kiện sống của người Duy Ngô Nhĩ, cho biết “Họ không có sự lựa chọn nào khác”.
Tiến sĩ Kidd được mời
Năm 1981, lần đầu tiên Kenneth Kidd đến thăm Trung cộng và hết sức tò mò về đất nước này. Vì vậy, khi nhận được lời mời vào năm 2010 cho một chuyến đi miễn phí đến thăm Bắc Kinh, ông đã đồng ý.
Tiến sĩ Kidd là một tên tuổi nổi bật trong lĩnh vực di truyền học. Vị Giáo sư của Đại học Yale 77 tuổi này đã giúp làm cho các bằng chứng DNA dễ được chấp nhận hơn tại các tòa án Mỹ.
Các vị chủ nhà Trung cộng có nền tảng riêng của họ trong việc thực thi pháp luật. Họ là những nhà khoa học của Bộ Công an – về cơ bản, là của lực lượng cảnh sát Trung cộng.
Trong chuyến đi đó, Tiến sĩ Kidd đã gặp Li Caixia, trưởng bác sĩ pháp y của Viện Khoa học Pháp y. Mối quan hệ ngày càng sâu đậm. Vào tháng 12 năm 2014, Tiến sĩ Li đã đến làm việc tại phòng thí nghiệm của Tiến sĩ Kidd, trong khoảng thời gian 11 tháng. Bà này đã lấy một số mẫu DNA và mang trở về Trung cộng.
Tiến sĩ Kidd cho biết “Tôi đã nghĩ rằng chúng tôi đang chia sẻ các mẫu cho công cuộc hợp tác nghiên cứu”.
Tiến sĩ Kidd không phải là nhà di truyền học nước ngoài nổi bật duy nhất đã làm việc với chính quyền Trung cộng. Bruce Budowle, giáo sư tại Đại học Bắc Texas, cho biết trong tiểu sử trực tuyến của mình rằng ông đã hoặc đang làm việc với tư cách là thành viên của một ủy ban học thuật tại Viện Khoa học Pháp y của Bộ Công an TC.
Jeff Carlton, phát ngôn viên của trường đại học, cho biết trong một tuyên bố rằng vai trò của giáo sư Budowle, với Bộ công an TC, “về bản chất, chỉ mang tính biểu tượng” và rằng ông đã “không thực hiện một công việc nào nhân danh Bộ công an TC cả”.
“Tiến sĩ Budowle và nhóm làm việc của ông ghê tởm việc sử dụng công nghệ DNA để bức hại các nhóm sắc tộc hoặc tôn giáo”, ông Mr. Carlton nói trong bản tuyên bố như vậy. “Công việc của họ tập trung vào điều tra tội phạm và chống lại nạn buôn người để phục vụ nhân loại”.
Cơ sở dữ liệu của Tiến sĩ Kidd đã trở thành một phần của chiến dịch lấy mẫu bắt buộc DNA của Trung cộng.
Hồi năm 2014, các nhà nghiên cứu của Bộ Công an TC đã xuất bản một bài báo mô tả cách thức mà theo đó các nhà khoa học có thể phân biệt một nhóm sắc dân này với một nhóm sắc dân khác. Bài báo này đã trích dẫn, như một ví dụ, khả năng phân biệt người Duy Ngô Nhĩ với người Ấn Độ. Các tác giả cho biết họ đã sử dụng 40 mẫu DNA lấy từ người Duy Ngô Nhĩ ở Trung cộng và các mẫu từ các nhóm dân tộc khác từ phòng thí nghiệm của Tiến sĩ Kidd, Đại học Yale.
Trong các đơn xin cấp bằng sáng chế được nộp tại Trung cộng vào năm 2013 và 2017, các nhà nghiên cứu của Bộ này (Công an TC) đã mô tả các cách sắp xếp, phân loại mọi người theo các đặc điểm tộc người bằng cách kiểm tra, sàng lọc các thành phần di truyền của họ. Họ lấy các cơ sở dữ liệu di truyền của người Duy Ngô Nhĩ và so sánh nó với DNA từ các nhóm sắc dân khác. Trong hồ sơ (xin cấp bằng sáng chế) năm 2017, các nhà nghiên cứu (của Bộ Công an TC) giải thích rằng hệ thống của họ sẽ “giúp suy ra nguồn gốc địa lý từ các mẫu DNA mà nghi phạm để lại tại hiện trường vụ án”.
Để so sánh với các mẫu DNA bên ngoài TC, họ đã sử dụng các mẫu DNA được cung cấp bởi phòng thí nghiệm của Tiến sĩ Kidd, hồ sơ xin cấp bằng sáng chế các nhà nghiên cứu của Bộ Công an TC năm 2017 cho biết như vậy. Họ cũng sử dụng các mẫu từ Dự án 1000 mẫu Gien di truyền, một danh mục công khai về các bộ gien từ khắp nơi trên thế giới.
Paul Flicek, thành viên ban chỉ đạo của Dự án 1000 mẫu gien di truyền, nói rằng dữ liệu của họ không bị hạn chế và rằng “không có vấn đề đáng kể nào nếu nó được sử dụng để xác định nguồn gốc mẫu DNA từ đâu đến”.
(Tuy nhiên), nguồn dữ liệu cũng diễn biến theo một đường hướng khác.
Các nhà nghiên cứu của chính quyền Trung cộng đã đóng góp các dữ liệu của 2.143 người Duy Ngô Nhĩ vào Cơ sở dữ liệu thường dùng Allele, một nền tảng tìm kiếm trực tuyến do Tiến sĩ Kidd điều hành, được Bộ Tư pháp Hoa Kỳ tài trợ một phần, cho đến năm ngoái. Cơ sở dữ liệu này, được gọi là Alfred, chứa dữ liệu DNA từ hơn 700 sắc dân trên toàn thế giới.
Việc chia sẻ dữ liệu này có thể vi phạm các tiêu chuẩn khoa học về sự đồng ý vì không rõ liệu những người Duy Ngô Nhĩ liệu có tình nguyện cho chính quyền Trung cộng lấy mẫu DNA của họ hay không, Arthur Caplan, người sáng lập bộ môn y đức tại Đại học Y khoa New York. Ông nói rằng “không một ai có mặt trong cơ sở dữ liệu mà không có sự đồng ý rõ ràng của người ấy”.
“Nói một cách trung thực, có một sự ngây thơ từ phía các nhà khoa học Mỹ cho rằng những người khác sẽ tuân thủ các quy tắc và tiêu chuẩn tương tự tại bất cứ nơi nào mà tiến hành”, tiến sĩ Caplan nói.
Tiến sĩ Kidd nói rằng ông “không lấy gì làm đặc biệt hạnh phúc” khi biết được rằng Bộ Công an TC đã trích dẫn các cơ sở dữ liệu của ông cho các bằng sáng chế của họ (của Bộ Công an TC), và nói rằng dữ liệu của ông không nên được sử dụng theo những cách thức mà có thể cho phép những người hoặc các định chế mà có khả năng thu lợi từ nó. Nếu chính quyền Trung cộng sử dụng dữ liệu mà họ có được từ sự hợp tác trước đó với ông, Tiến sĩ Kidd nói thêm, thì ông không có thể làm gì được nhiều để ngăn chặn họ.
Ông nói rằng ông không biết gì về hồ sơ sự vụ này cho đến khi được The Neww York Times gọi điện liên hệ.
Tiến sĩ Kidd cũng cho biết ông coi sự hợp tác của mình với Bộ Công an TC không khác gì công việc của ông với các phòng thí nghiệm của cảnh sát và pháp y ở các nơi khác trên thế giới. Ông nói rằng các chính quyền nên được quyền truy cập vào dữ liệu về các nhóm sắc tộc, không chỉ là nhóm sắc tộc thống trị, để có một bức tranh chính xác về dân số tổng thể.
Đối với vấn đề cần có sự đồng ý của người cho mẫu DNA, ông nói rằng trách nhiệm của việc đáp ứng tiêu chuẩn đó thuộc về các nhà nghiên cứu Trung cộng, mặc dù ông nói rằng các báo cáo về những gì mà người Duy Ngô Nhĩ phải gánh chịu ở Trung cộng đã đặt ra một số câu hỏi khó.
“Tôi cho rằng họ đã được thông báo về sự đồng thuận khi cho lấy các mẫu”, ông nói, “mặc dù tôi phải nói rằng những gì tôi đã nghe trong những tin tức gần đây về việc đối xử với người Duy Ngô Nhĩ làm tăng các mối quan ngại”.
Hồi năm 2015, Tiến sĩ Kidd và Tiến sĩ Budowle đã phát biểu tại một hội nghị về Gien di truyền tại thành phố Tây An của Trung cộng. Nó được tài trợ một phần bởi Thermo Fisher, một công ty đã bị chỉ trích dữ dội về doanh số bán các thiết bị của nó cho Trung cộng, và bởi Illumina, một công ty ở San Diego chuyên sản xuất các công cụ giải mã trình tự các gen. Illumina đã không đáp ứng yêu cầu bình luận.
Trung cộng đang tăng cường các chi tiêu cho chăm sóc sức khỏe và nghiên cứu. Thị trường Trung cộng đối với các thiết bị giải mã trình tự các gen và các công nghệ khác đạt trị giá 1 tỷ đô la trong năm 2017 và có thể tăng hơn gấp đôi trong năm năm tiếp theo, theo CCID Consulting, một công ty nghiên cứu. Nhưng thị trường Trung cộng được điều tiết một cách lỏng lẻo và không phải lúc nào cũng biết rõ thiết bị được gửi đi những đâu hoặc sử dụng chúng vào những mục đích gì.
Thermo Fisher bán tất cả mọi thứ, từ các dụng cụ phòng dùng cho phòng thí nghiệm đến các bộ dụng cụ xét nghiệm DNA pháp y cho máy lập bản đồ DNA, giúp các nhà khoa học giải mã được nguồn gốc tộc người của một người cụ thể nào đó và xác định các tật bệnh mà người đó đặc biệt dễ bị tổn thương. Trung cộng chiếm 10% doanh thu của Thermo Fisher, 20,9 tỷ đô la, theo báo cáo thường niên của công ty 2017, và Cty của họ sử dụng gần 5.000 người lao động.
“Câu chuyện thành công lớn nhất của chúng tôi tại các thị trường mới nổi vẫn tiếp tục là Trung cộng”, báo cáo của Cty nói như vậy.
Trung cộng đã sử dụng các thiết bị của Cty Thermo Fisher, để lập bản đồ gen của những người dân của họ, theo các hồ sơ của 5 bằng sáng chế của Bộ Công an TC.
Công ty cũng đã bán thiết bị trực tiếp cho chính quyền ở Tân Cương, nơi chiến dịch kiểm soát người Duy Ngô Nhĩ diễn ra mạnh mẽ nhất. Các tài liệu hợp đồng mua bán cho biết có ít nhất một số thiết bị đã được cảnh sát sử dụng. Trong các tài liệu này, các nhà chức trách TC cho biết rằng các thiết bị này rất quan trọng đối với việc kiểm tra DNA trong các vụ án hình sự và đã không có gì có thể thay thế cho các thiết bị này tại Trung cộng.
Hồi tháng 2 năm 2013, một hồ sơ bằng sáng chế cho biết sáu nhà nghiên cứu của Bộ (Công an TC) đã bày tỏ lòng biết ơn đối với thương hiệu Biosystems Ứng dụng Thermo Fisher, cũng như đối với các công ty khác mà đã giúp phân tích các mẫu DNA của người Hán, người Duy Ngô Nhĩ và người Tây Tạng ở Trung cộng. Các nhà nghiên cứu cho biết sự hiểu biết về cách phân biệt giữa các mẫu DNA như vậy là cần thiết để chống khủng bố, bởi vì những trường hợp này ngày càng trở nên khó phá án hơn”.
Các nhà nghiên cứu cho biết họ đã lấy được 95 mẫu DNA của người Duy Ngô Nhĩ, một số mẫu được cảnh sát trao cho họ. Các mẫu khác được cung cấp bởi người Duy Ngô Nhĩ một cách tự nguyện, họ nói.
Thermo Fisher đã bị chỉ trích bởi Thượng nghị sĩ Marco Rubio thuộc đảng Cộng hòa bang Florida và những người khác đã yêu cầu Bộ Thương mại (Hoa Kỳ) cấm các công ty Mỹ bán các công nghệ cho Trung cộng mà có thể được sử dụng cho mục đích giám sát và theo dõi.
Hôm thứ Tư, Thermo Fisher cho biết họ sẽ ngừng bán các thiết bị của mình tại Tân Cương, một quyết định được cho là phù hợp với các giá trị, quy tắc đạo đức và chính sách của Thermo Fisher.
“Với tư cách là nhà lãnh đạo thế giới trong việc phục vụ khoa học, chúng tôi thừa nhận tầm quan trọng của việc xem xét cách thức mà theo đó các sản phẩm và dịch vụ của chúng tôi được sử dụng – hoặc có thể được sử dụng – bởi khách hàng của chúng tôi”, Cty Thermo Fisher tuyên bố như vậy.
Các nhóm nhân quyền đánh giá cao động thái này của Thermo Fisher. Tuy nhiên, họ cho biết, các thiết bị và nguồn thông tin xuất sang Trung cộng nên được giám sát tốt hơn, để đảm bảo rằng chính quyền ở nơi khác không gửi chúng đến Tân Cương.
“Đây là một bước đi quan trọng và người ta hy vọng rằng họ sẽ áp dụng ngôn ngữ này trong tuyên bố của mình đối với các hoạt động thương mại trên khắp Trung cộng và rằng các công ty khác cũng đang đánh giá doanh số và hoạt động của họ, đặc biệt là tại Tân Cương”, bà Sophie Richardson, Giám đốc của Tổ chức nhân quyền quốc tế, phụ trách khu vực Trung cộng cho biết như vậy.
Chiến dịch của Trung cộng nhằm theo dõi, giám sát những người không quan tâm như Tahir Hamut. Hồi tháng 5 năm 2017, cảnh sát thành phố Urumqi ở Tân Cương đã lấy mẫu máu của một người Duy Ngô Nhĩ, 49 tuổi, lấy dấu vân tay, ghi lại giọng nói và quét nhận dạng khuôn mặt. Một tháng sau đó, người này bị gọi lại vì được cho biết là kiểm tra sức khỏe miễn phí tại một phòng khám địa phương.
Ông Hamut, một nhà làm phim hiện đang sống ở Virginia, cho biết là ông đã nhìn thấy khoảng từ 20 đến 40 người Duy Ngô Nhĩ đứng xếp hàng. Ông nói rằng thật phi lý khi nghĩ rằng những người sợ hãi như vậy lại có thể đồng ý cho lấy mẫu DNA của họ.
“Không một ai trong tình huống này, nếu không chịu nhiều áp lực và phải đối mặt với nguy hiểm cá nhân như vậy, lại sẽ đồng ý cho lấy mẫu máu của họ để cho công việc nghiên cứu”, ông Hamut nói. “Điều đó là không thể tưởng tượng nổi”.
Nguồn: China Uses DNA to Track Its People, Withthe Help of American Expertise