Nguồn: Max Boot, “The American Who Predicted Tet”, The New York Times, 30/01/2018.
Biên dịch: Nguyễn Thị Kim Phụng
Diễn ra từ 50 năm trước và ngày nay được nhớ đến như một bước ngoặt trong Chiến tranh Việt Nam, sự kiện Tết Mậu Thân thực sự đã khiến người Mỹ bất ngờ. Một trong số ít người dự báo được điều sắp xảy ra là Edward Lansdale, nhân vật tình báo huyền thoại và vị tướng Không quân hồi hưu, người đã giúp kiến tạo nhà nước Nam Việt Nam sau khi Pháp rút lui. Ông trở lại Sài Gòn vào năm 1965 với tư cách là một quan chức làm việc tại Đại sứ quán Mỹ, cố gắng sử dụng mối quan hệ của mình để cứu vãn nỗ lực chiến tranh đang rơi vào thất bại.
Vào thời điểm mà nhiều nhà lãnh đạo Mỹ đang lạc quan một cách thận trọng về chiến tranh, chí ít là trên phương diện công khai, Lansdale đã nhiều lần đưa ra các lời cảnh báo. Cuối tháng 10/1967, ông báo cáo cho Ellsworth Bunker, Đại sứ tại Sài Gòn, “Tôi tin là Hà Nội đang đánh cược vào đỉnh điểm cuộc chiến trong năm 1968.” Ông đã dự đoán rằng các nhà lãnh đạo Bắc Việt sẽ cố gắng lặp lại thành công của họ trước người Pháp: “Các nhà hoạch định chính sách và sử gia ở Hà Nội nhận thấy rằng thất bại của lực lượng Pháp đạt tới điểm quyết định là nhờ vào tình cảm chống chiến tranh ở thủ đô nước Pháp, chứ không phải nhờ tình hình trên chiến trường Việt Nam; Việt Minh ra sức chiến đấu ở Điện Biên Phủ chủ yếu là nhằm định hình dư luận ở Paris, cậy dựa vào sự kịch tính hơn là chiến lược quân sự hợp lý. Điều đó đã phát huy hiệu quả.” Ông cảnh báo, Hà Nội sẽ thực hiện một kế hoạch tương tự để “khiến người Mỹ đổ máu” và “khiến công chúng Mỹ buộc chính phủ phải rút quân,” bởi “họ tin rằng công chúng Mỹ dễ bị thao túng tâm lý vào năm 1968.”
Đó là một dự đoán chính xác đến lạ kỳ, nhưng giống như hầu hết những gì Lansdale nói, nó cũng bị nhà chức trách ngó lơ. Ông từng cảnh báo vào năm 1963 rằng việc lật đổ người bạn và người được ông bảo hộ, Tổng thống Ngô Đình Diệm, là một sai lầm. Ông đã bị phớt lờ, và sau cái chết của Diệm trong một cuộc đảo chính quân sự, Nam Việt Nam nhanh chóng tuột dốc không phanh, buộc Lyndon Johnson phải đưa lính tác chiến của Mỹ đến để ngăn chặn một chiến thắng của Cộng sản. Khi ấy Lansdale đã lên tiếng rằng chẳng ích gì khi tìm cách thoát khỏi vũng lầy chỉ bằng hành động quân sự; nước Mỹ, ông nói, cần phải nuôi dưỡng một chính phủ hợp pháp ở Sài Gòn để có thể giành được sự ủng hộ của người dân. Một lần nữa, ông lại bị phớt lờ khi Mỹ mở chiếc hộp Pandora – lập các vùng bắn phá tự do (free-fire zones) cũng như thực hiện các nhiệm vụ tìm-và-diệt (search-and-destroy missions). Tướng William Westmoreland đã bị thuyết phục rằng ông có thể giết Việt Cộng nhanh hơn tốc độ họ có thể thay người.
Chiến dịch Tết Mậu Thân diễn ra vào ngày 30 và 31/01/1968, đã đập tan ảo tưởng của Westmoreland. Đến tận cuối mùa thu năm 1967, vị tướng người Mỹ vẫn nói rằng ông “nhìn thấy ánh sáng ở cuối đường hầm” – nhưng đó chỉ là suy nghĩ viển vông. Tám mươi nghìn quân Việt Cộng đã tấn công 36 trong số 44 thủ phủ tỉnh, 64 trong số 242 huyện, 5 trong số 6 thành phố tự trị và nhiều thôn làng khác. Trận chiến giành quyền kiểm soát cố đô Huế đã diễn ra suốt hơn một tháng. Ngay cả khuôn viên Đại sứ quán Mỹ ở Sài Gòn cũng bị một nhóm lính Việt Cộng xâm nhập.
Lansdale đến Đại sứ quán ngay sau khi những người lính Việt Cộng xâm nhập bị giết hoặc bị bắt. Ông lái xe dọc theo những con đường vắng vẻ, lướt qua những chiếc xe đầy vết đạn– “một trong số chúng, chiếc sedan với cửa mở hé, có một cái xác trượt dài từ ghế ngồi xuống vỉa hè,” ông kể lại. “Một người Mỹ mặc quần áo thường dân, đã chết. Tại tòa đại sứ, ông chứng kiến “những mảnh kính vỡ và gạch vụn dưới chân, cùng với nhiều lỗ hổng trong tòa nhà mới xây và trên các bức tường do tên lửa và thuốc nổ của Việt Cộng,” những chiếc xe hơi bên ngoài thì “cửa sổ vỡ tan, lốp xe xẹp lép, và thật nhiều lỗ đạn.”
Giao tranh vẫn tiếp diễn, còn trong căn biệt thự của Lansdale ở số 194 đường Công Lý, “bầu khí cứ như dân du mục” (gypsy air) – như chính lời vị tướng. Hầu hết các nhân viên người Việt đều vắng mặt vì đang nghỉ Tết, vì vậy Lansdale và hai phụ tá người Mỹ của mình phải tự tìm kiếm thức ăn và tự nấu nướng. Một trong những cấp dưới đã tìm được chỗ cung cấp bánh mì – Khách sạn Brinks, nơi đang được sử dụng như “cứ điểm” của những lính Mỹ độc thân. Lansdale và phụ tá đã đến thăm những người bạn Việt Nam của họ, đang bị mắc kẹt trong nhà, để mang cho họ bánh mì “lậu”.
Đại sứ Bunker, được người Việt Nam đặt biệt danh là “Ông già Tủ lạnh” (Old Man Refrigerator) vì vẻ ngoài lạnh lùng, đã đến qua đêm cùng lính gác tại nhà của Lansdale, sau khi nơi ở của ông được đánh giá là không an toàn. Lansdale ghi nhận rằng vị đại sứ, sau khi chợp mắt, “đã dần quen với cognac F.O.V. từ Hồng Kông sau lần đầu nếm thử.” Lansdale cũng cho một số người Việt đến tị nạn sau khi họ trở thành người vô gia cư bởi cuộc chiến – một cựu đầu bếp cùng với cô con gái nhỏ và cháu gái của bà. Để chúc mừng sinh nhật lần thứ 60 của Lansdale vào ngày 06/02, bạn bè và gia đình ông đã gửi đồ ăn làm quà tặng, từ salami đến bia San Miguel. “Vậy nên,” ông viết, “một vài buổi tụ họp tại đường Công Lý thiếu vắng tinh thần bi kịch lớn thường thấy của người Việt, thay vào đó lại trông như thể mấy buổi dã ngoại kiểu cũ.”
Cuối cùng thì Tết Mậu Thân đã không thành công trong việc châm ngòi cho một cuộc tổng tiến công như các nhà lãnh đạo Cộng sản hy vọng. Thống kê chính thức của Mỹ cho thấy 58.373 lính cộng sản đã chết trong khoảng thời gian từ 29/01 đến 01/03/1968, so với con số 3.895 lính Mỹ, 4.954 lính Việt Nam Cộng hòa và 14.300 thường dân miền Nam. Các tướng Mỹ tuyên bố đây là một thất bại tuyệt đối của Việt Cộng. Còn Lansdale thì nghĩ khác.
Ông thừa nhận rằng kẻ thù “đã bị nghiền nát về mặt quân sự,” nhưng vẫn cảnh báo vào ngày 27/03/1968 rằng chiến dịch vẫn có khả năng đạt được các mục tiêu của Hà Nội: Nó có thể “gieo rắc nỗi sợ cho người dân thành thị bằng cách chứng minh sự bất lực của chính phủ trong việc bảo đảm an toàn,” và có thể “gia tăng áp lực buộc Mỹ rút quân, cả trong và ngoài nước, bằng cách chứng minh rằng chiến thắng là vô vọng và nguyên do để chiến đấu là vô đạo đức (ví dụ, qua việc sử dụng hình ảnh hỏa lực của Mỹ phá hủy các thành phố thân thiện ở Việt Nam). “Yếu tố cảm xúc trong chiến tranh Việt Nam lại càng lớn hơn kể từ sau cú sốc Tết Mậu Thân,” Lansdale cảnh báo. Trong những tháng tới, “nó hứa hẹn sẽ trở thành yếu tố xoay chuyển tình thế thực sự.”
Một lần nữa, Lansdale đã tiên lượng được nhiều hơn hầu hết các đối thủ của mình ở Sài Gòn, cũng như ở Washington, những người đã loại bỏ ông vì cho rằng ông là kẻ mơ mộng, là người của quá khứ. Cú sốc Mậu Thân đã thuyết phục Tổng thống Johnson từ chối đề xuất xin thêm 200.000 quân của Westmoreland, và đưa ông này về nước để trở thành Tham mưu trưởng Quân đội Mỹ. Sau đó, trong một bài phát biểu đầy kịch tính trên truyền hình vào ngày 31/03, Johnson tuyên bố rằng thay vì tìm kiếm cơ hội tái đắc cử, ông sẽ dùng tất cả năng lượng của mình để kết thúc cuộc chiến.
Hành trình tìm kiếm chiến thắng của người Mỹ ở Việt Nam đã kết thúc; câu hỏi duy nhất còn lại là tốc độ rút lui. Nhưng vẫn còn rất nhiều trận chiến theo sau – nhiều người Mỹ chết sau Mậu Thân hơn là trước đó – và Lansdale đã chứng kiến điều ấy trong những tháng cuối cùng trong nhiệm kỳ của ông.
Vào ngày 04/05/1968, Việt Cộng lại tấn công khắp miền Nam trong cái gọi là Tết-mini. “Trong khi Mậu Thân diễn ra,” Lansdale viết, “cây cối vẫn nở hoa. Bằng cách nào đó, vẻ đẹp của chúng chỉ khiến khung cảnh xung quanh trở nên xấu xí hơn bao giờ hết.” Tết-mini cũng bị đẩy lùi với tổn thất nặng nề. Nhưng bản thân Lansdale đã phải kinh hoàng trước mức độ hủy diệt gây ra bởi cuộc phản công của Mỹ.
Phụ tá của ông, Charlie Sweet, đã đến thăm một khu dân cư thuộc tầng lớp lao động ở Sài Gòn, được gọi là Quận 8 và đã giật mình bởi “sự giận dữ sâu sắc đối với tất cả người Mỹ” vì hỏa lực tàn bạo mà Mỹ sử dụng để chống lại 200 du kích Việt Cộng xâm nhập khu phố của họ. “Hai trăm ngôi nhà đã bị phá hủy cho mỗi lính Việt Cộng bị giết,” một người đàn ông phẫn nộ. Giao tranh ở Quận 8 đã phá hủy hơn 5.000 ngôi nhà, giết chết hơn 200 thường dân, làm bị thương thêm 2.000 người và tạo ra 40.000 người tị nạn khác. “Tôi hy vọng chúng ta không bao giờ sử dụng những chiến thuật này trong các cuộc bạo loạn ở Mỹ,” Lansdale viết, “nếu không chúng ta sẽ mất tất cả các thành phố của mình.”
Các báo cáo của Sweet về Quận 8 đã “có ảnh hưởng”, theo lời Bộ trưởng Quốc phòng Clark Clifford, và khiến người kế vị Westmoreland, Tướng Creighton Abrams, ngăn Mỹ sử dụng các cuộc không kích và pháo binh. Đây là một phần trong nỗ lực của Abrams nhằm theo đuổi những gì mà một nhà sử học gọi là “một cuộc chiến tốt hơn” (a better war), nhưng lúc đó đã quá muộn: Công chúng Mỹ đã quay lưng lại với cuộc chiến.
Đến giữa tháng 06/1968, khi Lansdale chuẩn bị rời Việt Nam, Sài Gòn vẫn là một thành phố bị bao vây. Ông viết: “Hàng loạt dây thép gai, hiện đang rỉ sét dưới những cơn mưa từ tháng Năm, đường phố bị chặn chỗ này chỗ nọ. Rác thải chất đống trên vỉa hè bởi dịch vụ công cộng đã bị trì trệ.” Tên lửa Việt Cộng đã đâm xuống thủ đô, giết chết và làm bị thương hàng trăm người. “Xạ thủ địch thường tấn công bất ngờ,” ông nói thêm, “khiến cư dân sợ rằng mình có thể là mục tiêu tiếp theo.”
Khi rời khỏi sân bay Tân Sơn Nhất vào ngày 16/06/1968, Lansdale đã cố gắng thể hiện một bộ mặt dũng cảm, nhưng ông biết rằng mình đã thua trong cuộc chiến. Nhiều năm sau, ông bày tỏ “cảm giác đau buồn sâu sắc về việc tôi không hoàn thành nhiệm vụ của mình trong giai đoạn 1965-1968 ở Việt Nam, để giúp người dân ở đó ngăn chặn thảm kịch mà cuối cùng đã nhấn chìm họ.”
Lansdale qua đời năm 1987, và đến tận ngày cuối cùng, ông hẳn vẫn tin rằng nếu lời khuyên của mình – tập trung nhiều hơn vào các vấn đề chính trị và giảm bớt hỏa lực – đã được nghe theo, Mỹ có thể đã tránh được một vũng lầy. Chẳng có cách nào để biết liệu ông có nói đúng hay không, và chắc chắn rằng Bắc Việt vẫn sẽ là một kẻ thù đáng gờm trong bất kỳ trường hợp nào, với khát khao chiến thắng lớn hơn nhiều so với Mỹ. Nhưng thật khó để tin rằng con đường mà Mỹ đã chọn – một thất bại khiến 58.000 người Mỹ và hàng triệu người Việt Nam đã chết – lại là một lựa chọn tốt hơn.
Max Boot là thành viên cấp cao của Hội đồng Quan hệ Đối ngoại. Bài viết này được trích và chuyển thể từ cuốn sách mới của ông, “The Road Not Taken: Edward Lansdale and the American Tragedy in Vietnam.”