Kỳ 1 : Tham gia vào các thiết chế nhân quyền quốc tế, Bắc Kinh đã “chơi luật” như thế nào.
„Bắc Kinh ngày càng theo đuổi một chính sách phát triển mặc kệ nhân quyền trên toàn thế giới (rights-free development),… Lựa chọn phát triển mặc kệ nhân quyền mà nhà nước Trung cộng tiến hành giờ đây trở thành công cụ chính sách đối ngoại được họ triển khai trên khắp thế giới. „
Trung cộng phủ bóng lên Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp Quốc. Ảnh: China Daily/ANN
Vào tháng 9/2020, Sophie Richardson, giám đốc phụ trách mảng Trung cộng của Tổ chức Theo dõi Nhân quyền (Human Rights Watch – HRW), đã công bố báo cáo về ảnh hưởng của Trung cộng đối với hệ thống nhân quyền toàn cầu.
Báo cáo mô tả cách thức chính quyền Bắc Kinh đã lợi dụng các thiết chế quốc tế để áp đặt quan điểm của mình, tìm cách thay đổi toàn bộ luật chơi, gạt đi trách nhiệm về các vi phạm nhân quyền không chỉ của họ mà còn của các chính phủ có thành tích bất hảo khác.
Những hậu quả nêu ra là lời cảnh báo để mọi quốc gia, đặc biệt là những thể chế dân chủ, cũng như các cộng đồng và tổ chức trên khắp thế giới, cần tỉnh táo và đoàn kết nhằm bảo vệ hệ thống nhân quyền quốc tế.
***
Nội dung chính của báo cáo
Việc chính phủ Trung cộng tham gia nhiều hơn vào các tổ chức quốc tế mang lại lợi ích cho hệ thống nhân quyền toàn cầu? Đánh giá kỹ lưỡng những tương tác của nước này với các cơ chế nhân quyền của Liên Hợp Quốc, quá trình theo đuổi sự phát triển bỏ mặc quyền con người, và các mối đe dọa đối với tự do ngôn luận trên toàn thế giới cho thấy, trên thực tế, câu trả lời là ngược lại.
Tại Liên Hợp Quốc, chính quyền Trung cộng đang cố gắng viết lại các quy tắc và thao túng những quy trình hiện hành – không chỉ để bản thân nước này, mà còn tạo điều kiện các quốc gia khác, thoát khỏi sự giám sát về các hành vi vi phạm nhân quyền của mình. Trung cộng đã có thể tham khảo các quy chuẩn mới về việc tôn trọng nhân quyền trong phát triển, dùng nó làm chỉ dấu hướng dẫn cho những dự án như Sáng kiến Vành đai và Con đường (Belt and Road Initiative – BRI), Ngân hàng Đầu tư Cơ sở hạ tầng Châu Á (Asian Infrastructure Investment Bank – AIIB) và các ngân hàng phát triển quốc gia khác, nhưng họ đã không làm vậy.
Chính quyền Trung cộng giờ đây xuất khẩu mô hình kiểm soát trong nước của mình ra khắp các cộng đồng ở nước ngoài, từ giới học thuật cho đến những cộng đồng dân cư hải ngoại và các doanh nghiệp toàn cầu.
Báo cáo này trình bày chi tiết cách thức mà Trung cộng sử dụng để nhào nặn các chuẩn mực và thông lệ trên toàn cầu, đồng thời cũng chỉ ra bước đi mà các chính phủ và tổ chức trên thế giới có thể thực hiện để đảo ngược các xu hướng trên, bao gồm việc hình thành các liên minh đa phương hợp tác lâu dài nhằm làm đối trọng với sự ảnh hưởng của chính phủ Trung cộng. Các tổ chức học thuật không chỉ nên theo đuổi một chính sách minh bạch về các tương tác với các đối tượng có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến chính quyền Trung cộng, họ cũng cần cấp thiết ưu tiên bảo vệ quyền tự do học thuật của các sinh viên và học giả, gồm cả những người đến từ Trung cộng lẫn những ai đang sống tại đó. Các công ty có các nghĩa vụ về nhân quyền và nên từ chối các yêu cầu kiểm duyệt.
Điều quan trọng không kém cần ghi nhớ: các chiến lược đánh lùi mối đe dọa từ chính phủ Trung cộng đối với nhân quyền không nên gây hậu quả tiêu cực cho người dân trên khắp Trung cộng, hoặc người gốc Hoa trên khắp thế giới; và việc đảm bảo các tiến bộ nhân quyền bên trong nước này cũng nên được ưu tiên.
Báo cáo này chỉ ra, việc các quốc gia và những thiết chế thất bại trong việc thực hiện các chiến lược ngăn chặn Trung cộng đã cho phép chính quyền nước này tiếp tục làm xói mòn hệ thống nhân quyền phổ quát hiện có, và ngày càng xem thường các biện pháp trừng phạt.
Giới thiệu
Trong những năm gần đây, chính phủ Trung cộng đã tham gia chủ động hơn vào các tổ chức của Liên Hợp Quốc cũng như các thế chế đa phương khác, bao gồm cả hệ thống nhân quyền toàn cầu. Nước này đã phê chuẩn một số hiệp ước nhân quyền cốt lõi của Liên Hợp Quốc, [1] đóng vai trò là thành viên của Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp Quốc (HRC), và đồng thời biệt phái các nhà ngoại giao Trung cộng vào các vị trí trong hệ thống nhân quyền của tổ chức này. Trung cộng đã đưa ra một số sáng kiến có thể ảnh hưởng đến quyền con người, như Sáng kiến Vành đai và Con đường (BRI) và Ngân hàng Đầu tư Cơ sở hạ tầng Châu Á (AIIB) với khẩu hiệu thúc đẩy phát triển kinh tế. Họ đã trở thành một nhân tố quan trọng toàn cầu trong các nền tảng truyền thông xã hội và học thuật.
Việc Trung cộng, một trong những quốc gia quan trọng nhất trên thế giới, chủ động tham gia vào các vấn đề từ kinh tế đến thông tin trên trường quốc tế, nếu được củng cố bởi một cam kết nghiêm túc (mặc dù khó có thể xảy ra) giữa các nhà lãnh đạo cấp cao của nước này về việc bảo vệ nhân quyền, có thể đã tạo ra sự thay đổi to lớn và tích cực. Nhưng điều ngược lại đã xảy ra. [2] Đặc biệt, dưới sự lãnh đạo của Chủ tịch Tập Cận Bình, chính phủ Trung cộng không chỉ tìm cách vô hiệu hóa sự giám sát của các cơ chế nhân quyền của Liên Hợp Quốc đối với nước này, mà còn muốn làm điều tương tự đối với những vụ việc vi phạm nhân quyền nghiêm trọng của các chính phủ khác. [3]
Bắc Kinh ngày càng theo đuổi một chính sách phát triển mặc kệ nhân quyền trên toàn thế giới (rights-free development), đồng thời cố gắng lợi dụng khai thác các kẽ hở trong những thể chế tự do của các nền dân chủ để áp đặt thế giới quan của họ và bịt miệng những tiếng nói chỉ trích nước này.
Chúng ta cần phải nhớ lại vì sao hệ thống nhân quyền quốc tế được sinh ra và tồn tại cho đến nay. Những ai được sống trong các thể chế dân chủ, được hưởng quyền tham gia chính trị, hưởng sự bảo vệ từ một nền tư pháp độc lập, được tiếp cận truyền thông tự do và các thiết chế dân chủ khác, lại càng phải nhớ lại vai trò tối quan trọng của hệ thống nhân quyền quốc tế. Nó được sinh ra là vì các nước thường lờ đi nghĩa vụ bảo vệ và có các hành vi xâm phạm quyền con người, đặc biệt là ở những quốc gia thiếu một hệ thống xử lý và giải trình trách nhiệm. Do đó, người dân phải khiếu kiện lên các tổ chức quốc tế vốn không bị chính phủ nước sở tại kiểm soát trực tiếp.
Bắc Kinh không còn chỉ bằng lòng trong việc từ chối trách nhiệm giải trình với người dân trong lãnh thổ Trung cộng. Giờ đây, chính phủ nước này đang tìm cách tăng cường khả năng tương tự của các quốc gia khác ngay trong những tổ chức quốc tế được thiết kế để mang lại công lý trên thế giới, thứ mà người dân bên trong lãnh địa các quốc gia trên không thể đạt được. [4]
Trong giới học thuật và hệ thống báo chí, Đảng Cộng sản Trung cộng không chỉ tìm cách ngăn chặn khả năng nghiên cứu hoặc đưa tin từ bên trong Trung cộng, mà còn tại các trường đại học và tòa soạn trên khắp thế giới. Họ trừng phạt những học giả nghiên cứu hoặc viết về các chủ đề nhạy cảm. Lựa chọn phát triển mặc kệ nhân quyền mà nhà nước Trung cộng tiến hành giờ đây trở thành công cụ chính sách đối ngoại được họ triển khai trên khắp thế giới.
Một người biểu tình Hong Kong bị cảnh sát trấn áp trong các sự kiện phản kháng diễn ra vào tháng 6/2019. Ảnh: Kin Cheung/ AP.
Việc Bắc Kinh chống lại việc tuân thủ các yêu cầu đảm bảo sức khỏe công và thiết chế toàn cầu trong cuộc khủng hoảng COVID-19, [5] cũng như cách họ vi phạm trắng trợn luật pháp quốc tế đối với vấn đề Hong Kong, [6] không nên được coi là những sự kiện bất thường. Đây là những ví dụ rõ ràng và đáng lo ngại về những hậu quả mà người dân trên toàn thế giới phải đối mặt, về một chính quyền Trung cộng không chỉ ngày càng coi thường các nghĩa vụ nhân quyền quốc tế, mà còn tìm cách viết lại các quy tắc tác động đến việc thực thi nhân quyền trên khắp thế giới. Chính quyền Trung cộng lo ngại rằng việc thực thi nhân quyền ở các nước khác có thể đe dọa trực tiếp đến quyền lực của Đảng cộng sản, cho dù là qua các chỉ trích hay áp lực buộc Bắc Kinh phải có trách nhiệm trong các cam kết nhân quyền đã được thiết lập.
Trung cộng và hệ thống nhân quyền của Liên Hợp Quốc
Vào tháng 6/2020, các quốc gia thành viên của Hội đồng Nhân quyền (Human Rights Council – HRC) đã thông qua nghị quyết do Trung cộng đề xuất về “hợp tác cùng có lợi” với 23 phiếu thuận, 16 phiếu chống, và 8 phiếu trắng. [7] Cuộc bỏ phiếu này đánh dấu nỗ lực kéo dài hai năm và làm lộ rõ các mục tiêu, cũng như chiến thuật của Bắc Kinh trong việc làm xói mòn các chuẩn mực thông qua các quy trình và quy tắc ngôn ngữ đã được thiết lập trước. Điều này đã tác động tiêu cực đến việc quy trách nhiệm đối với những vụ việc vi phạm nhân quyền.
Nỗ lực này trở nên rõ ràng vào năm 2018 khi chính phủ Trung cộng đề xuất nghị quyết “đôi bên cùng có lợi” (win-win resolution), [8] nhằm thay thế ý tưởng buộc các chính quyền phải chịu trách nhiệm với các hành vi vi phạm nhân quyền. Nghị quyết đề xuất biện pháp thay thế trừng phạt bằng một cam kết “đối thoại” (dialogue), và bỏ qua vai trò của các tổ chức dân sự độc lập trong những phiên tố tụng của HRC. Khi được giới thiệu lần đầu tiên, một số quốc gia thành viên đã bày tỏ quan ngại về nội dung của nghị quyết này. Bắc Kinh sau đó thực hiện một số thay đổi cải tiến nhỏ trong nội dung nghị quyết. Cho rằng nghị quyết này sẽ không gây ra hậu quả thực tế nào vào thời điểm đó, các quốc gia đã thông qua nó với 28 phiếu thuận và một phiếu chống. Hoa Kỳ là thành viên duy nhất bỏ phiếu chống.
Nghị quyết mà Trung cộng đề xuất vào tháng 6/2020 tìm cách chuyển đổi luật nhân quyền quốc tế thành vấn đề trong quan hệ giữa các nước, bỏ qua trách nhiệm của các quốc gia trong việc bảo vệ quyền con người, coi các quyền cơ bản của con người là đối tượng để thương lượng và thỏa hiệp, và không cho xã hội dân sự một vai trò có ý nghĩa nào.
Trước đó, vào tháng 3/2018, Trung cộng đã đưa ra nghị quyết có nội dung sử dụng Ủy ban Tư vấn của Hội đồng Nhân quyền, với hy vọng ủy ban này sẽ đưa ra nghiên cứu ủng hộ việc thông qua nghị quyết. Nhiều phái đoàn bày tỏ quan ngại, nhưng vẫn miễn cưỡng bỏ phiếu trắng để chờ kết quả nghiên cứu từ Ủy ban Tư vấn.
Ý đồ của Trung cộng nhanh chóng trở nên rõ ràng: Họ đệ trình [9] lên Ủy ban Tư vấn văn bản tôn vinh nghị quyết của mình là “xây dựng một kiểu mẫu mới trong quan hệ quốc tế”. [10] Bản đệ trình cho rằng, vấn đề nhân quyền được sử dụng để “can thiệp” vào công việc nội bộ của các nước khác, và “làm nhiễm độc môi trường quản trị nhân quyền trên toàn cầu”.
Đây không phải là một sự trùng hợp ngẫu nhiên: Trung cộng đã thường xuyên phản đối những nỗ lực tại Hội đồng Nhân quyền nhằm yêu cầu các quốc gia chịu trách nhiệm cho các vi phạm nghiêm trọng về quyền con người, và bản đệ trình của nước này lại dùng ngôn từ theo kiểu “cái gọi là nhân quyền phổ quát” (so-called universal human rights). Điều đáng khích lệ là đã có 16 quốc gia bỏ phiếu chống lại nghị quyết tai hại này vào tháng 6/2020, so với chỉ một phiếu chống vào năm 2018. Điều này báo hiệu mối lo ngại ngày càng gia tăng trên toàn cầu đối với cách tiếp cận mạnh tay và hung hăng của Trung cộng về vấn đề “hợp tác”.
Tuy nhiên, việc nghị quyết trên được thông qua đã phản ánh mối đe dọa mà Trung cộng gây ra lên hệ thống nhân quyền của Liên Hợp Quốc. Vào năm 2017, Tổ chức Theo dõi Nhân quyền (Human Rights Watch – HRW) đã cung cấp tư liệu chứng minh việc Trung cộng thao túng các quy trình điều tra của Liên Hợp Quốc, quấy rối và đe dọa không chỉ những nhà hoạt đồng nhân quyền từ nước này mà còn cả các chuyên gia và nhân viên nhân quyền của tổ chức HRW, đồng thời những nỗ lực thành công của Trung cộng nhằm ngăn chặn sự tham gia của các tổ chức dân sự độc lập – bao gồm cả những tổ chức không hề hoạt động ở Trung cộng. [11]
Vào năm 2018, Trung cộng đã tiến hành phiên Kiểm điểm Định kỳ Phổ quát (Universal Periodic Review – UPR) lần thứ ba – là một quá trình nhằm đánh giá hồ sơ nhân quyền của tất cả các quốc gia thành viên Liên Hợp Quốc. Mặc dù, hoặc có lẽ là bởi vì kể từ phiên kiểm điểm trước, chính quyền Trung cộng mở một cuộc tấn công khác thường vi phạm các quyền con người, nên giờ đây các nhà ngoại giao nước này không chỉ dừng lại ở một số mánh khóe cũ. Những mánh này bao gồm cung cấp thông tin sai lệch trắng trợn tại phiên kiểm điểm, làm ngập bục phát ngôn với danh sách dài những quốc gia thân cận hữu hảo với mình, cũng như các tổ chức xã hội dân sự điều hành bởi chính phủ, đồng thời thúc ép chính phủ các nước khác nói tốt về Trung cộng.
Lần này, Trung cộng đồng thời gây áp lực buộc các quan chức Liên Hợp Quốc loại bỏ báo cáo của một nhóm khảo sát quốc gia ra khỏi tài liệu của UPR (trớ trêu thay, đó là một báo cáo tích cực về hồ sơ nhân quyền của chính phủ Trung cộng), [12] gây sức ép lên các quốc gia thành viên của Tổ chức Hợp tác Hồi giáo (Organization of Islamic Cooperation), buộc họ phát biểu tích cực về cách nước này đối xử với người Hồi giáo Duy Ngô Nhĩ, đồng thời cảnh báo các chính phủ khác không tham dự một hội thảo về chủ đề Tân Cương.
Người Hồi giáo tại Tân Cương bị giam giữ tùy tiện trong các trại tập trung. Ảnh: 新疆司法行政
Cho đến nay, Trung cộng đã bỏ ngoài tai và ngăn chặn những lời kêu gọi của cao ủy nhân quyền Liên Hợp Quốc và một số quốc gia thành viên của Hội đồng Nhân quyền (HRC) cho một cuộc điều tra độc lập về tình trạng vi phạm nhân quyền nghiêm trọng ở Tân Cương, khu vực tự trị ở Trung cộng, nơi ước tính có khoảng một triệu người Duy Ngô Nhĩ và người Hồi giáo Turk (Turkic Muslims) đang bị giam giữ tùy tiện. [13] Thông thường, với những vi phạm ở mức độ này, các thủ tục đòi hỏi và truy trách nhiệm trên thực tế đã được tiến hành từ lâu. Nhưng sức mạnh của Trung cộng lớn đến mức trong ba năm sau cuộc khủng hoảng Tân Cương, vấn đề này vẫn chưa có bao nhiêu tiến triển.
Vào tháng 7/2019, chính phủ của hơn 20 quốc gia – mặc dù không muốn xuất hiện công khai trên bục diễn đàn – đã gửi một lá thư cho chủ tịch Hội đồng Nhân quyền nhằm thúc đẩy một cuộc điều tra đối với Trung cộng. [14] Trung cộng đã đáp trả bằng một bức thư có chữ ký của 37 quốc gia phản đối, chủ yếu là các nước đang phát triển với hồ sơ nhân quyền tồi tệ. Vào tháng 11, một nhóm cũng bao gồm các quốc gia trên đã đưa ra một tuyên bố tương tự tại Ủy ban thứ ba của Liên Hợp Quốc; [15] lần này Trung cộng đã đáp trả bằng bức thư với chữ ký của 54 quốc gia. [16]
Bắc Kinh cũng muốn đảm bảo rằng các cuộc thảo luận về nhân quyền trên phạm vi rộng hơn chỉ diễn ra thông qua các cơ quan nhân quyền ở Geneva, chứ không phải các cơ quan khác của Liên Hợp Quốc, đặc biệt là Hội đồng Bảo an. Trung cộng cho rằng chỉ HRC mới có thẩm quyền thẩm tra nước này – đây cũng là một cách thuận tiện để cố gắng hạn chế các cuộc thảo luận đối với những vi phạm nghiêm trọng nhất. Vào tháng 3/2018, Trung cộng phản đối một thông cáo ngắn của Cao ủy Nhân quyền Hội đồng Bảo an lúc đó là Zeid Ra’ad al Hussein về vấn đề Syria; [17] và vào tháng 2/2020, nước này đã chặn một nghị quyết tại Hội đồng Bảo an về thảm trạng của người dân tộc Rohingya ở Myanmar. [18]
Các chuyên gia nhân quyền của Liên Hợp Quốc, thường được gọi là “báo cáo viên đặc biệt” (special rapporteurs), có vai trò quan trọng đối với các đánh giá và trách nhiệm giải trình của các quốc gia thành viên tổ chức này về các vấn đề nhân quyền. Một trong những công vụ phổ biến của họ là đến khảo sát các nước, nhưng Trung cộng đã từ chối sắp xếp các chuyến khảo sát của nhiều báo cáo viên đặc biệt – bao gồm cả những báo cáo viên có nhiệm vụ điều tra các trường hợp bắt giữ tùy tiện, hành quyết hoặc giới hạn tự do ngôn luận. [19]
Thay vào đó, Trung cộng lại cho phép các chuyên gia điều tra về những vấn đề mà nước này cho rằng mình sẽ xử lý tốt, như quyền tiếp cận lương thực vào năm 2012; cho phép một nhóm công tác điều tra về vấn đề phân biệt đối xử với phụ nữ vào năm 2014; và một chuyên gia độc lập điều tra về tác động của nợ nước ngoài vào năm 2016. [20] Năm 2016, Trung cộng cho phép chuyến thăm của Philip Alston, khi đó là báo cáo viên đặc biệt về vấn đề nghèo đói và nhân quyền; Alston sau đó đã phải đã kết thúc sớm chuyến khảo sát của mình, khi chính quyền theo dõi ông và đe dọa những người mà ông nói chuyện. [21] Kể từ thời điểm đó, Trung cộng chỉ cho phép một chuyên gia độc lập đến điều tra về quyền của người cao tuổi vào cuối năm 2019.
Trung cộng cũng tiếp tục ngăn chặn sự hiện diện của Văn phòng Cao ủy Nhân quyền Liên Hợp Quốc tại nước này. Trong khi ở Trung cộng có hơn 20 cơ quan khác nhau của Liên Hợp Quốc, các cơ quan này hiếm khi thực thi vai trò của mình trong việc thúc đẩy quyền con người.
Vào cuối tháng 6/2020, 50 báo cáo viên đặc biệt hiện và từng làm việc tại Liên Hợp Quốc – nhóm chuyên gia độc lập có ảnh hưởng nhất trong hệ thống nhân quyền của Liên Hợp Quốc – đã đưa ra một bản cáo trạng đáng lo ngại về hồ sơ nhân quyền của Trung cộng và kêu gọi có hành động gấp rút. [22] Các chuyên gia này tố cáo chính phủ Trung cộng “trấn áp tập thể” đối với các nhóm tôn giáo và dân tộc thiểu số ở Tân Cương và Tây Tạng; đàn áp biểu tình và bao che cho hành vi lạm dụng vũ lực của cảnh sát ở Hong Kong; kiểm duyệt và trả thù các nhà báo, nhân viên y tế và những cá nhân tìm cách lên tiếng sau khi đại dịch COVID-19 bùng phát; đồng thời đàn áp những nhà đấu tranh nhân quyền trên khắp Trung cộng. Các chuyên gia cũng kêu gọi triệu tập một phiên họp đặc biệt về Trung cộng và bổ nhiệm một chuyên gia phụ trách riêng về nước này, đồng thời yêu cầu các cơ quan và chính phủ Liên Hợp Quốc thúc ép Trung cộng đáp ứng các nghĩa vụ nhân quyền của mình. Tuy nhiên, chúng ta vẫn phải chờ xem tổng thư ký Liên Hợp Quốc, cao ủy nhân quyền, và Hội đồng Nhân quyền sẽ trả lời như thế nào trước kiến nghị này.
Bất chấp một hồ sơ nhân quyền tồi tệ và là mối đe dọa nghiêm trọng đối với hệ thống nhân quyền của Liên Hợp Quốc, Trung cộng dự kiến sẽ được bầu lại vào Hội đồng Nhân quyền vào tháng 10/2020 [người dịch: thực tế đã diễn ra đúng vậy]. Vào thời điểm hiện tại, không có một tập hợp đủ mạnh các quốc gia quan ngại sẵn sàng cam kết làm đối trọng với Trung cộng trong cả hai vấn đề trên. Vì thế, người dân trên khắp Trung cộng cũng như những người tìm kiếm sự giúp đỡ từ hệ thống nhân quyền quốc tế để yêu cầu các chính phủ vi phạm phải bồi thường và có trách nhiệm giải trình, tất cả đều đang phải đối mặt với rủi ro nghiêm trọng.
(06.11.2020)
***
Tham khảo
[1] “UN Treaty Body Database: China,” United Nations Human Rights Office of the High Commissioner.
[2] Kenneth Roth, “China’s global threat to human rights,” (Washington, DC: Human Rights Watch, 2020).
[3] “The Costs of International Advocacy: China’s Interference in United Nations Human Rights Mechanisms,” (New York: Human Rights Watch, September 5, 2017); Ted Piccone, “China’s long game on human rights at the United Nations,” (Washington, DC: The Brookings Institution, September 2018).
[4] Ted Piccone, “China’s long game on human rights at the United Nations.”
[5] Sarah Zheng, “Why is China resisting an independent inquiry into how the pandemic started?,” South China Morning Post, May 16, 2020.
[6] “Hong Kong: Beijing threatens draconian security law,” Human Rights Watch, May 2, 2020.
[7] “States should oppose China’s disingenuous resolution on ‘mutually beneficial cooperation,’” Human Rights Watch, June 16, 2020.
[8] John Fisher, “China’s ‘win-win’ resolution is anything but,” Human Rights Watch, March 5, 2018.
[9] “The role of technical assistance and capacity-building in fostering mutually beneficial cooperation in promoting and protecting human rights,” United Nations Human Rights Council.
[10] Andrea Worden, “China’s win-win at the UN Human Rights Council: Just not for human rights,” Sinopsis, May 28, 2020.
[11] “UN: China blocks activists, harasses experts,” Human Rights Watch, September 5, 2017.
[12] “UN: China responds to rights review with threats,” Human Rights Watch, April 1, 2019.
[13] “UN: Rights body needs to step up on Xinjiang abuses,” Human Rights Watch, March 12, 2020.
[14] “UN: Unprecedented joint call for China to end Xinjiang abuses,” Human Rights Watch, July 10, 2019.
[15] Sophie Richardson, “Unprecedented UN critique of China’s Xinjiang policies,” Human Rights Watch, November 14, 2019.
[16] Louis Charbonneau, “China’s great misinformation wall crumbles on Xinjiang,” Human Rights Watch, November 20, 2019.
[17] “Procedural vote blocks holding of Security Council meeting on human rights situation in Syria, briefing by High Commissioner,” United Nations, March 19, 2018.
[18] “UN fails to take action on order against Myanmar on Rohingya,” Al Jazeera, February 4, 2020.
[19] “View country visits of special procedures of the Human Rights Council since 1998: China,” United Nations Human Rights Office of the High Commissioner; “Thematic Mandates,” United Nations Human Rights Office of the High Commissioner.
[20] “Human rights by country: China,” United Nations Human Rights Office of the High Commissioner.
[21] “Report of the Special Rapporteur on extreme poverty and human rights on his mission to China,” United Nations Human Rights Office of the High Commissioner; Philip Alston, “End-of-mission statement on China,” United Nations Human Rights Office of the High Commissioner, August 23, 2016.
[22] “UN experts call for decisive measures to protect fundamental freedoms in China,” United Nations Human Rights Office of the High Commissioner, June 26, 2020.
Ảnh hưởng của Trung cộng đối với hệ thống nhân quyền toàn cầu
Kỳ 2 : Ngoài việc tìm cách thay đổi luật chơi, Bắc Kinh còn xuất khẩu những “tiêu chuẩn mới” ra thế giới.
“Đã có nhiều bằng chứng chứng minh sự kiểm duyệt của Bắc Kinh bên trong lãnh thổ Trung cộng, cũng như những nỗ lực của họ dùng các phương tiện truyền thông nhà nước tuyên truyền ra khắp thế giới. Thế nhưng chính quyền Trung cộng không còn tỏ ra hài lòng với những nỗ lực này, mà còn đang ngày càng bành trướng tham vọng của họ.”
Trung cộng ngày càng xuất khẩu nhiều dự án ra thế giới, cùng với đó là những luật chơi của riêng mình. Ảnh: AK Rockefeller/ Flickr. CC 2.0
Thúc đẩy phát triển kiểu Trung cộng: bỏ mặc quyền con người
Trong vài thập niên qua, các nhà hoạt động, chuyên gia về phát triển và các nhà kinh tế đã đạt được nhiều thành tựu trong việc tạo lập các nghĩa vụ pháp lý và quy phạm nhằm đảm bảo, rằng trong quá trình phát triển kinh tế, quyền con người vẫn được tôn trọng và có người chịu trách nhiệm.
Vào thời điểm Trung cộng trở thành nền kinh tế lớn thứ hai trên thế giới vào năm 2010, các tổ chức đa phương lớn bao gồm Tổ chức Ngân hàng Thế giới (WB) và Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) đã áp dụng các tiêu chuẩn và chính sách bảo đảm cho quá trình tham vấn cộng đồng, yêu cầu minh bạch hóa, cũng như các vấn đề nhân quyền quan trọng khác. Năm 2011, Liên Hợp Quốc đã thông qua Nguyên tắc Hướng dẫn trong Kinh doanh và Nhân quyền (Guiding Principles on Business and Human Rights). Tổng hợp lại, những chuẩn mực toàn cầu mới này đáng lẽ đã đủ cho Bắc Kinh tham khảo, dựa vào đó có một khuôn mẫu cho họ theo đuổi việc phát triển kinh tế đi kèm với một sự tôn trọng rõ ràng về quyền con người. Thế nhưng các ngân hàng phát triển lẫn dự án Sáng kiến Vành đai và Con đường (Belt and Road Initiative – BRI) của Trung cộng đều không có dấu hiệu đi theo khuôn mẫu này. [23]
Chủ tịch Trung cộng Tập Cận Bình tại một diễn đàn BRI vào tháng 5/2017 ở Bắc Kinh. Ảnh: Jason Lee/ Pool/ Getty Images.
Dự án phát triển cơ sở hạ tầng và chương trình đầu tư kèm theo của BRI, trị giá hàng nghìn tỷ USD, tạo điều kiện cho Bắc Kinh tiếp cận thị trường và tài nguyên thiên nhiên của hơn 70 quốc gia trên thế giới. Thiếu vắng các nhà đầu tư khác, các quốc gia đang phát triển đã đặt niềm tin vào chính phủ Trung cộng, ngay cả khi Bắc Kinh đùn đẩy nhiều phần chi phí cho các nước mà họ tỏ ra có ý định giúp đỡ.
Phương thức hoạt động của Trung cộng trong chương trình BRI này dường như có tác dụng củng cố chủ nghĩa độc tài ở các nước “hưởng lợi”, kể cả khi những nước dân chủ lẫn độc tài đều tự nguyện nhận các khoản đầu tư hay công nghệ giám sát từ Trung cộng. [24] Các dự án BRI, được biết đến với những khoản vay “không ràng buộc” (no strings), bỏ qua hầu hết các tiêu chuẩn về nhân quyền và môi trường. [25] Các đối tượng dễ bị tổn hại từ dự án rất ít khi, hoặc hầu như không được phép lên tiếng. Các phương thức tham vấn cộng đồng phổ biến cũng không được thực hiện. Đã có nhiều vi phạm liên quan đến dự án Đập Souapiti ở Guinea và Đập Hạ lưu Sesan II ở Cambodia, cả hai đều chủ yếu được các ngân hàng và công ty nhà nước Trung cộng tài trợ và xây dựng. [26]
Để xây dựng các con đập trên, hàng nghìn dân làng đã bị buộc phải rời bỏ nhà cửa của tổ tiên, mất đất canh tác, mất nguồn tiếp cận với lương thực và sinh kế của mình. Nhiều gia đình tái định cư không được đền bù thỏa đáng và không có quyền sở hữu hợp pháp đối với mảnh đất mới của họ. Người dân ở đây đã viết rất nhiều đơn thư phản ảnh về tình trạng của họ cho chính quyền địa phương và quốc gia, nhưng phần lớn đều vô ích. Một số dự án còn được thương lượng dưới gầm bàn với các giao dịch ngầm, là điều kiện cho tham nhũng xảy ra. Nhiều trường hợp những dự án này làm lợi và củng cố sức mạnh cho giới tinh hoa cầm quyền, trong khi chôn vùi người dân của quốc gia đó dưới những núi nợ.
Một số dự án BRI mang đầy tai tiếng, như hải cảng Hambantota của Sri Lanka, là dự án mà Trung cộng đã trưng dụng lại trong vòng 99 năm khi quốc gia trên không thể trả được nợ; hay khoản vay để xây dựng tuyến đường sắt Mombasa-Nairobi của Kenya, mà chính phủ nước này đang cố gắng hoàn trả bằng cách buộc các nhà vận chuyển hàng hóa phải sử dụng, cho dù có các lựa chọn rẻ hơn thay thế.
Một số chính phủ, bao gồm ở các nước như Bangladesh, Malaysia, Myanmar, Pakistan và Sierra Leone, đã bắt đầu rút lui khỏi các dự án BRI vì chúng bất hợp lý về mặt kinh tế. [27] Trong hầu hết trường hợp, các con nợ đang gặp khó khăn đều muốn được tiếp tục ở lại trong vòng tay ấm áp của Bắc Kinh. Với sự xuất hiện của đại dịch COVID-19, Trung cộng đã đưa ra một số tuyên bố về việc giảm nợ, tuy nhiên vẫn chưa rõ về khả năng thực tế của những tuyên bố này. [28]
Cảng Hambantota của Sri Lanka giờ đây phải nhượng lại cho Trung cộng trong 99 năm sau khi nước này không thể trả nợ. Ảnh: Lakruwan Wanniarachchi/ AFP
Các khoản vay BRI cũng mang lại cho Trung cộng một đòn bẩy tài chính trong các chương trình nghị sự chống lại quyền con người (anti-rights agenda) tại những diễn đàn quốc tế quan trọng, khi các quốc gia vay nợ đôi khi bỏ phiếu thuận theo Bắc Kinh trong các diễn đàn này. Trong trường hợp tốt nhất, các nước này giữ im lặng, còn trong trường hợp tệ nhất, họ lên tiếng ngợi khen những hành vi đàn áp người dân trong nước của Trung cộng, cũng như trợ giúp Bắc Kinh trong việc phá hoại các thể chế nhân quyền quốc tế. Chẳng hạn như Thủ tướng Imran Khan của Pakistan, một quốc gia Hồi giáo nhận khoản vay lớn từ dự án BRI, đã không có bình luận gì về việc những người theo đạo Hồi bị đàn áp ở Tân Cương khi ông đến thăm Bắc Kinh. Trong khi đó quan chức ngoại giao của ông khen ngợi hết lời “những nỗ lực của Trung cộng trong việc quan tâm chăm sóc các công dân Hồi giáo của mình”. [29]
Tương tự, Cameroon đã không tiếc lời ca ngợi Trung cộng ngay sau khi được Bắc Kinh xóa khoản nợ hàng triệu USD. Nhắc đến vấn đề Tân Cương, nước này khen Bắc Kinh đã “hoàn toàn đảm bảo việc thực thi các quyền hợp pháp của cộng đồng dân tộc thiểu số”, bao gồm “những hoạt động tôn giáo và tín ngưỡng bình thường”. [30]
Các ngân hàng phát triển quốc gia của Trung cộng, chẳng hạn như Ngân hàng Phát triển Trung cộng và Ngân hàng Xuất nhập khẩu Trung cộng, ngày càng tăng cường sự hiện diện trên khắp thế giới, nhưng trong các chính sách của mình lại vắng bóng các biện pháp bảo vệ nhân quyền quan trọng. Ngân hàng phát triển đa phương AIIB do Trung cộng thành lập cũng không khá hơn là bao. Các chính sách của ngân hàng này yêu cầu sự minh bạch và trách nhiệm giải trình trong các dự án mà nó tài trợ, bao gồm các tiêu chuẩn về môi trường và xã hội, nhưng lại không yêu cầu ngân hàng phải xác định và giải quyết các rủi ro về nhân quyền. [31] Chính phủ của nhiều quốc gia cam kết tôn trọng nhân quyền cũng nằm trong số 74 thành viên của ngân hàng này: phần lớn các nước trong Liên minh Châu Âu bao gồm Pháp, Đức, Hà Lan và Thụy Điển, cùng với Vương quốc Anh, Canada, Úc và New Zealand.
Chính phủ Trung cộng: mối đe dọa với tự do ngôn luận trên toàn thế giới
Đã có nhiều bằng chứng chứng minh sự kiểm duyệt của Bắc Kinh bên trong lãnh thổ Trung cộng, cũng như những nỗ lực của họ dùng các phương tiện truyền thông nhà nước tuyên truyền ra khắp thế giới. Thế nhưng chính quyền Trung cộng không còn tỏ ra hài lòng với những nỗ lực này, mà còn đang ngày càng bành trướng tham vọng của họ.
Dưới sự lãnh đạo của Tập Cận Bình, chính quyền Trung cộng đã tìm cách hạn chế hoặc bịt miệng các cuộc thảo luận mang tính chỉ trích, đồng thời đảm bảo rằng những quan điểm và phân tích của mình được chấp nhận tại một số khu vực trên thế giới, ngay cả khi điều đó đòi hỏi việc kiểm duyệt các nền tảng trao đổi thông tin trên toàn cầu.
Chính quyền Trung cộng từ lâu đã tiến hành theo dõi giám sát sinh viên và học giả đến từ nước này, cũng như những nhà nghiên cứu về Trung cộng tại các trường đại học trên khắp thế giới. Các nhà ngoại giao Trung cộng đã khiếu nại với quan chức các trường đại học về việc mời những diễn giả mà chính phủ Trung cộng cho là “nhạy cảm”, chẳng hạn như Đạt Lai Lạt Ma. Trong một thập niên qua, khi chính phủ các nước như Úc, Canada, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ cắt giảm ngân sách nhà nước cho giáo dục bậc cao, các trường đại học ở những nơi này ngày càng trở nên phụ thuộc vào nguồn tài chính từ học phí của một số lượng lớn sinh viên, cũng như của chính phủ và các công ty đến từ Trung cộng. Điều này đã khiến các trường đại học dễ bị chính quyền Trung cộng gây ảnh hưởng.
Một cuộc tuần hành ở Melbourne, Úc vào tháng 8/2019 ủng hộ phong trào dân chủ Hong Kong bị những người ủng hộ chính quyền Bắc Kinh xuất hiện phản đối. Ảnh: Reddit/ aeterneum.
Kết quả là gì? Vào năm 2019, một loạt các báo cáo chi tiết đã ghi nhận hiện tượng kiểm duyệt và tự kiểm duyệt của một số giới chức quản lý và học giả, khi họ không muốn làm mất lòng chính quyền Trung cộng. [32] Các sinh viên từ Trung cộng đã phản ánh về những lời đe dọa mà gia đình mình ở trong nước nhận được vì những gì họ đã phát biểu trong lớp. Các học giả từ Trung cộng, dù đang sống ở nước ngoài, báo cáo chi tiết về việc bị quan chức chính quyền nước này trực tiếp đe dọa, buộc họ không được chỉ trích chính phủ Trung cộng trong các bài giảng tại lớp hoặc tại các buổi nói chuyện của mình.
Những sinh viên khác thì cho rằng sinh viên đến từ Trung cộng thường kín tiếng trong lớp, vì họ sợ những gì mình nói có thể bị các sinh viên Trung cộng khác theo dõi và báo cáo với chính quyền. Một sinh viên Trung cộng tại một trường đại học ở Hoa Kỳ đã gói gọn những lo lắng về việc bị theo dõi trong lớp học với bình luận “Chỗ này không phải là một nơi tự do”. Drew Pavlou, một sinh viên tại Đại học Queensland – người đã chỉ trích mối quan hệ của trường đại học này với chính phủ Trung cộng, hiện đang phải đối mặt với việc bị đình chỉ với lý do anh đã vi phạm quy tắc ứng xử của trường. [33]
Một số trường đại học khác ở Hoa Kỳ đang chịu áp lực từ chính quyền liên bang trong việc tiết lộ bất kỳ mối liên hệ nào giữa trường hoặc các học giả với các cơ quan chính phủ Trung cộng. Mục đích của yêu cầu này, theo tuyên bố chính thức, là nhằm chống lại những nỗ lực gây ảnh hưởng cũng như các hành vi quấy rối và đánh cắp công nghệ đến từ Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa. Nhiều trường hợp xấu hổ của các trường đại học và học giả ở Úc, Vương quốc Anh và Hoa Kỳ khi họ bị phát hiện có quan hệ với các công ty công nghệ, hoặc các cơ quan chính phủ Trung cộng dính líu đến những hành vi xâm phạm nhân quyền. Vào tháng 4/2020, Viện Công nghệ Massachusetts, sau khi áp dụng các tiêu chuẩn chặt chẽ hơn về quan hệ đối tác, đã cắt đứt quan hệ với công ty nhận dạng giọng nói iFlytek của Trung cộng. Đây là công ty đã bị tổ chức Human Rights Watch báo cáo về hành vi đồng lõa trong các hoạt động vi phạm quyền con người. [34]
Các trường đại học khác đã phải vật lộn với sự căng thẳng giữa những sinh viên chỉ trích chính phủ Trung cộng và những sinh viên ủng hộ. Trong một sự kiện vào tháng 3/2019 tại Đại học California Berkeley, các sinh viên từ đại lục đã cố hò hét khi những sinh viên khác đang phát biểu về cuộc khủng hoảng nhân quyền ở Tân Cương; hay vào tháng 9, khi những cá nhân không rõ danh tính đã đe dọa nhà hoạt động dân chủ Hong Kong Nathan Law khi anh đến theo học tại đại học Yale. [35]
Thế nhưng chỉ rất ít, hoặc hầu như không có trường đại học nào thực hiện các biện pháp nhằm đảm bảo những sinh viên và học giả đến từ Trung cộng cũng được hưởng tự do học thuật như những sinh viên khác. [36] Thất bại trong việc giải quyết những vấn đề này đồng nghĩa với việc nhiều người bị tùy tiện áp đặt và hạn chế tham gia trong các cuộc tranh luận hoặc nghiên cứu về Trung cộng.
Việc chính quyền Trung cộng theo dõi và quấy rối cộng đồng người Hoa hải ngoại cũng không phải là một vấn đề mới, thế nhưng giờ đây ai cũng có thể thấy rõ, kể cả khi một người Trung cộng sở hữu tấm hộ chiếu nước ngoài, quyền tự do ngôn luận của họ cũng không được đảm bảo. Trong những năm gần đây, ngay cả việc rời khỏi Trung cộng cũng trở nên khó khăn hơn: Bắc Kinh đã mạnh tay ngăn cản người dân từ một số cộng đồng nhất định rời nước này thông qua các chiêu trò như từ chối hoặc tịch thu hộ chiếu, thắt chặt an ninh biên giới nhằm ngăn người Tây Tạng và người Hồi giáo Turk bỏ trốn, gây sức ép với các chính phủ từ Cambodia đến Thổ Nhĩ Kỳ buộc họ hồi hương những người xin tị nạn về Trung cộng, vốn là một hành động vi phạm nghĩa vụ luật pháp quốc tế. [37]
Kể từ đầu năm 2017, một số người Duy Ngô Nhĩ đã phát hiện rằng mình trở thành tội phạm trong mắt chính phủ Trung cộng, chỉ bằng việc đi khỏi nước này và trở về, hoặc đơn giản là giữ liên lạc với gia đình và bạn bè ở nước ngoài của họ. [38]
Kết quả là, ngay cả những người đã rời khỏi Trung cộng và có quốc tịch ở các nước dân chủ và tôn trọng nhân quyền cũng ngần ngại chỉ trích các chính sách hoặc phê phán chính quyền Trung cộng do lo sợ bị trả thù. Họ phản ánh việc bị cắt đứt liên lạc với người thân ở Trung cộng, bị các quan chức chính phủ theo dõi và sách nhiễu. Một số người cảm thấy họ không thể tham dự các hội thảo công cộng, chẳng hạn như các buổi nói chuyện về chính trị Trung cộng hoặc các phiên điều trần của Quốc hội, vì sợ bị chụp ảnh hoặc bị chú ý vì sự hiện diện của mình. Những người khác thì nhớ lại việc nhận được các cuộc gọi, tin nhắn từ WhatsApp hoặc tin nhắn văn bản đe dọa từ các quan chức chính quyền tại Trung cộng, rằng nếu công khai chỉ trích chính phủ, các thành viên gia đình của họ ở Trung cộng sẽ phải chịu hậu quả.
Một người Duy Ngô Nhĩ đã có quốc tịch ở châu Âu cho biết: “Dù đang ở đâu hay giữ hộ chiếu gì cũng không quan trọng. Chính quyền Trung cộng sẽ khủng bố tôi ở bất cứ đâu, và tôi không có cách gì để chống lại điều đó”. Ngay cả những người nhập cư gốc Hoa ở các nước như Canada cũng bày tỏ nỗi sợ hãi sâu sắc đối với chính phủ Bắc Kinh. Cho dù giận dữ trước những vi phạm nhân quyền diễn ra ở Trung cộng, họ cũng lo rằng việc công khai chỉ trích chính phủ nước này sẽ ảnh hưởng đến công việc, cơ hội kinh doanh và khả năng quay trở lại Trung cộng, hoặc thậm chí gây nguy hiểm cho các thành viên gia đình của họ ở đại lục.[39]
Chính phủ các nước tương đối thiếu phương tiện để đẩy lùi hành vi quấy rối này, khi phần lớn chúng bắt nguồn từ Trung cộng. Vào năm 2018, Cục Điều tra Liên bang (FBI) đã tăng cường tiếp cận với người Duy Ngô Nhĩ ở Hoa Kỳ, là cộng đồng từng là mục tiêu cho sự quấy rối của chính phủ Trung cộng; và Đạo luật Nhân quyền người Duy Ngô Nhĩ (Uyghur Human Rights Act), được thông qua vào tháng 6/2020, đã mở rộng phạm vi tiếp cận này đối với những cộng đồng khác đến từ Trung cộng.[40]
Bắc Kinh không còn hài lòng với việc chỉ kiểm duyệt những người dùng mạng xã hội trong nước. Ảnh: BitterWinter.
Chính quyền Trung cộng cũng tìm cách hạn chế quyền tự do ngôn luận bên ngoài biên giới nước này, bằng cách kiểm duyệt các cuộc trò chuyện trên những nền tảng trao đổi thông tin toàn cầu. Vào tháng 6/2020, Zoom, một công ty có trụ sở tại California, thừa nhận rằng họ đã khóa tài khoản của các nhà hoạt động tại Hoa Kỳ, theo yêu cầu của chính quyền Trung cộng, vì những người này đã tổ chức các cuộc thảo luận trực tuyến về sự kiện thảm sát Thiên An Môn năm 1989.[41] Mặc dù đã khôi phục tài khoản của những người dùng tại Hoa Kỳ, công ty này cho biết họ không thể từ chối yêu cầu của chính quyền Trung cộng trong việc phải tuân theo “pháp luật địa phương”.
Các nền tảng khác trên thế giới cũng đã bắt đầu quy trình kiểm duyệt. WeChat, ứng dụng mạng xã hội của Trung cộng với khoảng một tỷ người dùng trên toàn thế giới, trong đó có 100 triệu người dùng ở bên ngoài Trung cộng, hiện thuộc sở hữu của công ty Tencent (Trung cộng). [42] Chính phủ Trung cộng và Tencent thường xuyên kiểm duyệt nội dung trên nền tảng này cũng như thao túng những gì người dùng có thể xem được. Các bài đăng có từ khóa như “Lưu Hiểu Ba” hoặc “Thảm sát Thiên An Môn” đều không thể tải lên, và những lời chỉ trích về chính phủ Trung cộng đều nhanh chóng bị xóa, ngay cả khi những người đăng các thông điệp như vậy đang ở nước ngoài. WeChat cực kỳ phổ biến vì tính dễ sử dụng, nhưng đây cũng là một cách hiệu quả để chính quyền Trung cộng kiểm soát những gì mà người dùng ứng dụng này, dù ở đâu trên thế giới, có thể xem được.
Điều này cũng ảnh hưởng đến các thông điệp mà những chính trị gia bên ngoài Trung cộng truyền tải đến cử tri của họ. Ngày càng nhiều các chính khách trên khắp thế giới sử dụng WeChat để giao tiếp với những cử tri nói tiếng Hoa tại các khu vực bầu cử của mình. Vào tháng 9/2017, Jenny Kwan, một đại biểu quốc hội của Canada, đã đưa ra một phát biểu về Phong trào Dù vàng ở Hong Kong, trong đó cô ca ngợi những người biểu tình trẻ tuổi đã “dám đứng lên và chiến đấu cho những gì mình tin tưởng, và cho một xã hội tốt đẹp hơn”; bình luận này được đăng trên tài khoản WeChat của cô, và sau đó đã bị xóa. [43]
Vẫn không rõ liệu chính khách ở các nước dân chủ có đang hoặc theo dõi như thế nào trước những nỗ lực của Bắc Kinh kiểm duyệt lời nói của họ. Trong bối cảnh Trung cộng đóng một vai trò ngày càng đáng kể hơn trong các vấn đề toàn cầu, chính phủ các nước cần phải nhanh chóng hành động để đảm bảo rằng, khả năng kết nối giữa các đại biểu và cử tri của họ không bị lệ thuộc vào các ý đồ của Bắc Kinh.
Cuối cùng, Bắc Kinh cũng tận dụng quyền tiếp cận thị trường nội địa của mình để kiểm duyệt các doanh nghiệp, từ Marriott đến Mercedes Benz. [44] Đài truyền hình nhà nước Trung cộng CCTV, và Tencent, một đối tác truyền thông của Giải bóng rổ Nhà nghề Mỹ (NBA) với hợp đồng phát sóng trực tuyến trong 5 năm trị giá 1,5 tỷ USD, cho biết họ sẽ không phát sóng các trận đấu của Houston Rockets sau khi quản lý của đội này chia sẻ trên Twitter rằng ông ủng hộ người biểu tình dân chủ ở Hong Kong. [45] Dưới áp lực từ Bắc Kinh, các công ty lớn trên thế giới đã tự kiểm duyệt mình hoặc nhân viên của họ. Một số khác thì sa thải các nhân viên bày tỏ những quan điểm được cho là chỉ trích Bắc Kinh. Việc các doanh nghiệp phải tuân theo những hạn chế kiểm duyệt khi hoạt động ở Trung cộng đã là một điều tệ hại. Mọi chuyện còn tệ hơn khi doanh nghiệp tự áp đặt chế độ kiểm duyệt lên nhân viên và khách hàng của mình trên khắp thế giới. Chúng ta không còn có thể giả vờ cho rằng, hành vi đàn áp các tiếng nói độc lập của chính quyền Trung cộng chỉ dừng lại tại biên giới nước này.
***
Tham khảo
[23] “China: ‘Belt and Road’ projects should respect rights,” Human Rights Watch, April 21, 2019.
[24] Sheena Chestnut Greitens, “Dealing with demand for China’s global surveillance exports,” (Washington, DC: The Brookings Institution, April 2020).
[25] Sophie Richardson and Hugh Williamson, “China: One belt, one road, lots of obligations,” Human Rights Watch, May 12, 2017.
[26] “’We’re Leaving Everything Behind’: The Impact of Guinea’s Souapiti Dam on Displaced Communities,” (New York: Human Rights Watch, April 2020).
[27] Neelam Deo and Amit Bhandari, “The intensifying backlash against BRI,” Gateway House, May 31, 2018.
[28] Yun Sun, “China’s debt relief for Africa: Emerging deliberations,” The Brookings Institution, June 9, 2020.
[29] Maya Wang, “Pakistan Cares About the Rights of All Muslims—Except Those Oppressed by its Ally, China,” Newsweek, April 17, 2019.
[30] Nick Cumming-Bruce, “China Rebuked by 22 Nations Over Xinjiang Repression,” The New York Times, July 10, 2019.
[31] “China: New bank’s projects should respect rights,” Human Rights Watch, June 24, 2016.
[32] “China: Government threats to academic freedom abroad,” Human Rights Watch, March 21, 2019; Sheena Chestnut Greitens and Rory Truex, “Repressive experiences among China scholars: New evidence from survey data,” The China Quarterly 242, (June 2020): 349-375.
[33] Tim Swanston, “Drew Pavlou, critic of University of Queensland’s links to Chinese Government bodies, suspended for two years,” ABC News (Australia), May 29, 2020.
[34] Will Knight, “MIT cuts ties with a Chinese AI firm amid human rights concerns,” Wired, April 21, 2020; “China: Voice biometric collection threatens privacy,” Human Rights Watch, October 22, 2017.
[35] Sophie Richardson, “The Chinese Government Cannot Be Allowed to Undermine Academic Freedom,” Human Rights Watch, November 8, 2019.
[36] “Resisting Chinese Government Efforts to Undermine Academic Freedom Abroad: A Code of Conduct for Colleges, Universities, and Academic Institutions Worldwide,” Human Rights Watch.
[37] “One passport, two systems,” (New York: Human Rights Watch, July 2015); “Thailand: More Uighurs face forced return to China,” Human Rights Watch, March 21, 2014.
[38] “’Eradicating Ideological Viruses’: China’s Campaign of Repression Against Xinjiang’s Muslims,” (New York: Human Rights Watch, September 2018).
[39] Yaqiu Wang, “Why Some Chinese Immigrants Living in Canada Live in Silent Fear,” Human Rights Watch, March 4, 2019.
[40] Edward Wong, “Uighur Americans Speak Against China’s Internment Camps. Their Relatives Disappear,” The New York Times, October 18, 2018.
[41] Yaqiu Wang, “China’s Zoom bomb,” Human Rights Watch, June 16, 2020.
[42] Yaqiu Wang, “How China’s censorship machine crosses borders — and into Western politics,” Human Rights Watch, February 20, 2019.
[43] Ibid.
[44] Kenneth Roth, “China’s global threat to human rights.”
[45] Kenneth Roth, “For NBA’s quandary over China, stand with human rights,” Human Rights Watch, October 8, 2019.
Ảnh hưởng của Trung cộng đối với hệ thống nhân quyền toàn cầu
Kỳ 3 và hết: Nếu Bắc Kinh tiếp tục “được”, cả thế giới sẽ “mất”. Tất cả phải đoàn kết lại.
“Muốn bảo vệ hệ thống nhân quyền của Liên Hợp Quốc khỏi bị Trung cộng làm xói mòn, các quốc gia tôn trọng nhân quyền cần khẩn trương thành lập một liên minh hợp tác lâu dài, để không chỉ đảm bảo rằng họ đang theo dõi sát sao, mà còn chuẩn bị sẵn sàng và tận dụng mọi cơ hội để đẩy lùi các mối đe dọa.”
Người dân sống tại Trung cộng là những nạn nhân đầu tiên của thể chế độc tài vi phạm nhân quyền. Ảnh: Human Rights Watch.
Chúng ta đã tìm hiểu về cách thức Trung cộng thay đổi luật chơi, vừa để gạt đi các chỉ trích vi phạm nhân quyền nhắm vào mình, vừa phá hoại hệ thống bảo vệ nhân quyền quốc tế (Kỳ 1), đồng thời xem cách họ xuất khẩu những tiêu chuẩn “nhân quyền và phát triển kiểu Trung cộng” ra thế giới (Kỳ 2).
Kỳ 3 là câu hỏi mà tất cả phải trả lời: Nếu Bắc Kinh tiếp tục được như ý muốn, thế giới sẽ ra sao, và chúng ta nên làm gì.
Bài viết là phần còn lại của báo cáo do Sophie Richardson, giám đốc phụ trách mảng Trung cộng của Tổ chức Theo dõi Nhân quyền (Human Rights Watch) thực hiện, được công bố vào tháng 9/2020. Luật Khoa dịch và giới thiệu đến độc giả.
***
Điều gì sẽ xảy ra nếu các chính sách của Trung cộng không bị đảo ngược? Và chúng ta nên làm gì?
Việc Trung cộng tấn công vào hệ thống nhân quyền quốc tế, xâm phạm luật pháp và các nỗ lực thúc đẩy sự phát triển tôn trọng nhân quyền và tự do ngôn luận, một khi không bị ngăn chặn, sẽ để lại hậu quả ai cũng có thể trông thấy.
Nếu những xu hướng này tiếp tục gia tăng, Hội đồng Bảo an Liên Hợp Quốc sẽ ngày càng khó có khả năng triển khai các hành động áp chế để đối phó với những cuộc khủng hoảng nhân quyền nghiêm trọng; các nền tảng cốt lõi của hệ thống nhân quyền toàn cầu với không gian cho các tổ chức độc lập sẽ tiếp tục bị xói mòn; và chính quyền Trung cộng (cùng các đồng minh của nước này) sẽ ngày càng dễ dàng chối bỏ trách nhiệm cho mọi hành vi xâm phạm nhân quyền của họ.
Chính quyền các quốc gia vi phạm nhân quyền nghiêm trọng sẽ biết rằng họ có thể dựa vào Bắc Kinh, tìm kiếm các khoản vay và đầu tư mà không kèm theo điều kiện nào. Người dân trên khắp thế giới sẽ ngày càng thận trọng hơn trước khi chỉ trích chính quyền Trung cộng, ngay cả khi họ là công dân của các nước dân chủ coi trọng nhân quyền, hay làm việc trong những môi trường như học thuật, vốn dĩ là nơi mà các cuộc tranh luận cần được khuyến khích.
Hành vi của chính quyền Trung cộng trong nửa đầu năm 2020, như việc ngăn chặn các cuộc điều tra độc lập về đại dịch COVID-19, gạt bỏ luật pháp quốc tế khi quyết áp đặt luật an ninh quốc gia lên Hong Kong, thậm chí thao túng các buổi tưởng niệm sự kiện Thiên An Môn cho người dân ở Hoa Kỳ, dường như đã tạo ra một hợp lực để nhiều người bắt đầu đẩy lùi các ảnh hưởng từ Bắc Kinh.
Đại biểu quốc hội từ nhiều quốc gia đang kêu gọi bổ nhiệm một đặc phái viên của Liên Hợp Quốc về vấn đề Hong Kong, trong khi chính quyền một số nước đang gây sức ép với Bắc Kinh trong việc bưng bít thông tin của đại dịch COVID-19, và tin tức về việc các doanh nghiệp cúi đầu trước áp lực kiểm duyệt thông tin của Trung cộng xuất hiện thường xuyên trên các mặt báo.
Thế nhưng, những nỗ lực này vẫn còn xa mới tạo ra một đối trọng cần thiết để chống lại các ý đồ của Bắc Kinh, khi giờ đây các mối đe dọa từ những hành vi của họ đã ngày càng hiện rõ trước mắt. Muốn bảo vệ hệ thống nhân quyền của Liên Hợp Quốc khỏi bị Trung cộng làm xói mòn, các quốc gia tôn trọng nhân quyền cần khẩn trương thành lập một liên minh hợp tác lâu dài, để không chỉ đảm bảo rằng họ đang theo dõi sát sao, mà còn chuẩn bị sẵn sàng và tận dụng mọi cơ hội để đẩy lùi các mối đe dọa.
Điều này bao gồm việc đề cử ứng cử viên cho các vị trí chuyên gia của Liên Hợp Quốc và chỉ ra những vấn đề gây cản trở, dễ bị thao túng trong hệ thống đánh giá năng lực ứng viên. Nó cũng bao gồm việc vận động phản đối các nghị quyết phá hoại những chuẩn mực cơ bản, đồng thời huy động các đồng minh tham gia ứng cử vào Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp Quốc (HRC) hoặc những tổ chức khác theo quyết định của các khối trong khu vực.
Trung cộng có lợi thế ở túi tiền khổng lồ, đồng thời không phải đối mặt với những thay đổi định kỳ trong bộ máy nhà nước, vốn có thể cản trở khả năng lên kế hoạch lâu dài của nước này; trong khi các thể chế dân chủ gặp nhiều khó khăn với cả hai vấn đề trên. Nhưng bất chấp các trở ngại đó, đây là cuộc đấu tranh bắt buộc phải thắng, không chỉ vì 1,4 tỷ người ở Trung cộng, mà còn vì toàn bộ nhân loại khắp hành tinh.
Chính quyền tại các nước, đặc biệt là những nước đã tham gia ngân hàng AIIB, nên sử dụng đòn bẩy hợp tác của mình để xây dựng một thể chế áp dụng các nguyên tắc cũng như phương pháp thực thi nhân quyền và môi trường đã được thiết lập, nhằm đảm bảo một sự phát triển không dựa trên bất kỳ hành vi xâm phạm quyền con người nào.
Bên cạnh đó, các nước tham gia vào dự án BRI cũng nên xem xét cẩn thận các hệ quả, và đảm bảo rằng họ sẽ luôn thực hiện các quy chuẩn mà Trung cộng sẽ bỏ qua như: tham vấn ý kiến đầy đủ từ cộng đồng, minh bạch hoàn toàn về những ảnh hưởng tài chính đối với đất nước, và đảm bảo rằng những người dân bị các dự án ảnh hưởng có quyền từ chối các dự án phát triển này.
Chính quyền các quốc gia cần khẩn trương xem xét các mối đe dọa của Bắc Kinh đối với quyền tự do ngôn luận ở nước mình. Họ nên theo sát những mối đe dọa đối với công dân trong nước, và truy trách nhiệm ở mức tối đa thông qua các biện pháp cấm vận có chọn lọc.
Các cơ sở giáo dục không nên chỉ dừng lại ở những chính sách minh bạch hơn trong các tương tác với cơ quan chính quyền Trung cộng. Họ cần khẩn trương đảm bảo rằng tất cả mọi cá nhân đều có quyền tiếp cận tự do ngôn luận một cách bình đẳng. Nếu không làm được vậy, những tổ chức này đang rũ bỏ hoàn toàn trách nhiệm của mình.
Các công ty có vai trò trong việc chống lại sự kiểm duyệt. Họ nên nhận ra rằng mình không thể thắng trong ván bài của Bắc Kinh, đặc biệt là khi các công ty này phải có trách nhiệm tôn trọng nhân quyền theo Nguyên tắc Hướng dẫn của Liên Hợp Quốc về Kinh doanh và Nhân quyền (United Nations Guiding Principles on Business and Human Rights).
Các doanh nghiệp nên soạn thảo và thúc đẩy các quy tắc ứng xử để đối phó với Trung cộng, trong đó quy định việc cấm các thành viên tham gia hoặc hỗ trợ cho các hành vi xâm phạm quyền tự do ngôn luận, quyền tiếp cận thông tin, quyền riêng tư, hội họp hoặc các quyền con người khác được quốc tế công nhận. Các tiêu chuẩn chung vững chắc sẽ làm khó Bắc Kinh hơn trong việc trừng phạt riêng lẻ những người dám đứng lên ủng hộ các quyền tự do cơ bản. Sự liên kết này cũng giúp người tiêu dùng và các cổ đông có vị thế tốt hơn trong việc yêu cầu các doanh nghiệp không khuất phục trước đòi hỏi kiểm duyệt để đánh đổi lấy cơ hội làm ăn ở Trung cộng, đồng thời không bao giờ nên hưởng lợi từ hoặc góp phần vào các hành vi xâm phạm.
Cuối cùng, cần lưu ý đảm bảo những biện pháp đưa ra để hạn chế các mối đe dọa từ chính quyền Trung cộng đối với quyền con người sẽ không gây hậu quả tiêu cực đối với người dân trên khắp Trung cộng, hoặc người gốc Hoa trên thế giới.
Đại dịch COVID-19 đã làm rộ lên một làn sóng quấy rối và tấn công mang màu sắc phân biệt chủng tộc đối với người gốc Á. Đáng báo động là một số chính quyền, chính trị gia cùng với các chính sách được ban hành đang rơi vào cái bẫy của Bắc Kinh: nhập nhằng đánh đồng giữa nhà nước Trung cộng, Đảng Cộng sản Trung cộng và người dân Trung cộng.[46] Những thành tố này không hề giống nhau, và quyền con người của người dân Trung cộng nên được đặt tại vị trí trọng tâm của các chính sách trong tương lai.
(08.12.2020)
***
Tham khảo:
[46] “Covid-19 Fueling Anti-Asian Racism and Xenophobia Worldwide,” Human Rights Watch, May 12, 2020.
Bài dài 3 kỳ được phổ biến trêng trang mạng Luật Khoa Tạp Chí (Luatkhoa.org)