Có một đại dịch khác nguy hại gấp nhiều lần.
Minh họa: Sheyda Sabetian/ Transparency International.
Cách đây đúng 60 năm, vào tháng 7/1961, nhà tâm lý học người Mỹ Stanley Milgram thực hiện một thí nghiệm đặc biệt. [1]
Ông cho các tình nguyện viên tham gia vào một cuộc trắc nghiệm trí nhớ theo cặp. Một người đóng vai giáo viên, một đóng vai học viên. Họ được xếp vào hai căn phòng riêng biệt, chỉ nghe tiếng nhưng không nhìn thấy nhau. Giáo viên đọc một loạt các cụm từ, sau đó kiểm tra xem học viên nhớ đến đâu. Nếu học viên trả lời sai, giáo viên sẽ nhấn nút để truyền dòng điện khiến học viên bị điện giật. Thêm một câu sai, cường độ dòng điện sẽ được tăng lên 15 volt, cứ như vậy đến ngưỡng cao nhất là 450 volt.
Cuộc thí nghiệm được sắp đặt cẩn thận. Trong các cặp luôn có một tình nguyện viên thật sự, còn người kia là diễn viên được chuẩn bị trước. Việc rút thăm phân vai cũng bị làm giả, sao cho tình nguyện viên luôn đóng vai giáo viên, còn diễn viên luôn là học trò. Học viên/ diễn viên được dặn trước sẽ phản ứng theo kịch bản với mỗi mức điện giật, dù trên thực tế không có dòng điện nào. Giáo viên/ tình nguyện viên thì sẽ nghe các tiếng la hét, đau đớn, van xin của học viên.
Trong trường hợp giáo viên ngần ngại khi nghe tiếng học viên “bị điện giật” kêu la đau đớn, một người trong nhóm tổ chức đứng bên cạnh sẽ yêu cầu họ tiếp tục thực hiện thí nghiệm, với lý lẽ rằng đây là quy trình cần thiết và tuy dòng điện gây đau đớn nhưng sẽ không có tổn hại lâu dài nào.
Milgram cùng các cộng sự muốn biết sẽ có bao nhiêu người nhắm mắt làm theo chỉ đạo khi họ biết việc mình làm khiến người khác đau đớn.
Kết quả khiến ông bị sốc: trong 40 tình nguyện viên, có 26 người, tức 65% số người tham gia, liên tục nhấn nút trừng phạt học viên cho tới mức độ cao nhất của dòng điện, kể cả sau khi học viên đã la hét, van xin, và cuối cùng ngất xỉu (theo kịch bản).
Vì lý do đạo đức, những thí nghiệm tương tự như của Milgram sau này không còn được thực hiện.
Tuy nhiên, câu hỏi về việc mù quáng tuân theo mệnh lệnh (obedience to authority) vẫn luôn mang tính thời sự.
***
Tại các tỉnh, thành phía Nam, chỉ sau vài ngày phong tỏa, người dân đã được chứng kiến không ít tình huống minh họa cho điều này.
Ở Long An, hai bạn trẻ đưa mèo đi chữa bệnh bị công an chặn lại, cho là không có lý do chính đáng. [2] Người công an tự ý quay clip và tung lên mạng để chia sẻ với cộng đồng, có lẽ mong chờ được ngợi khen là tấm gương tốt. Đến khi nhận được nhiều phản ứng dữ dội, anh mới đăng đàn để tâm sự, [3] cùng với giải thích rằng “tôi có thể chết nhưng tôi muốn cộng đồng khỏe mạnh”.
Một bạn trẻ ở TP. Hồ Chí Minh thì kể lại trên trang cá nhân việc bị các lực lượng chức năng chặn lại khi đi rút tiền. [4] Theo câu chuyện, lúc đầu, những người làm nhiệm vụ cho rằng rút tiền không phải là lý do chính đáng vì người dân “phải chuẩn bị (tiền mặt) trước”. Sau đó họ nghi ngờ bạn này ra ngoài tập thể dục vì đi xe đạp. Đến khi bạn mở di động chứng minh được mình vừa rút tiền thì họ vẫn cương quyết mời về phường để “làm việc”. Cuối cùng bạn phải chịu đóng phạt hai triệu để được về. Điều lạ lùng là, theo phản ánh của nhân vật, ngay sau khi chịu đóng tiền, thái độ của lực lượng chức năng lập tức thay đổi, trở nên “vui vẻ ân cần dịu dàng”, không còn những màn “hạch sách”, “la hét”, “định tội đanh thép” trước đó.
Hay như sự việc đang gây nhiều chú ý tại phường Tam Bình, Thủ Đức, khi các camera quay lại cảnh một nhóm công an và dân phòng ập vào nhà một gia đình đang bán rau trước cửa nhà. [5] Cho rằng họ vi phạm lệnh giãn cách, nhóm cán bộ tịch thu toàn bộ số thực phẩm, đi thẳng vào trong xô đẩy, sau đó kéo lê người trong nhà về phường. Sau khi các đoạn clip lan truyền rộng rãi trên mạng xã hội, báo Công an Nhân dân ngày 14/7/2021 đã có bài viết tố cáo ngược lại, cho rằng những thông tin và hình ảnh trong clip là “xuyên tạc”, “cắt ghép sai sự thật”. [6]
Có rất nhiều phản ánh tương tự xảy ra trong vài ngày qua được chia sẻ trên khắp các trang mạng xã hội.
Ngoài việc chỉ trích lực lượng chức năng cứng nhắc, vô cảm trong việc thực hiện quyết định giãn cách, nhiều người còn chỉ ra vấn đề khác của hiện tượng này: lộng quyền.
Các câu chuyện trên và nhiều sự việc tương tự những ngày qua cho thấy lực lượng cán bộ đang cùng lúc thể hiện cả hai đặc tính: mù quáng tuân theo chỉ đạo và lạm dụng quyền lực được giao.
Đây mới là thứ bệnh dịch nguy hiểm nhất của đất nước, khi nó đã hoành hành suốt hàng chục năm qua mà không có dấu hiệu dừng lại.
***
Đúng 10 năm sau thí nghiệm gây tranh cãi của Stanley Milgram, vào năm 1971, một nhà tâm lý học người Mỹ khác có tên Philip Zimbardo tiến hành một nghiên cứu cũng nổi tiếng không kém. [7]
Nhóm nghiên cứu tại Đại học Stanford của ông tuyển chọn một số sinh viên nam tham gia vào một cuộc thử nghiệm mô phỏng lại sinh hoạt trong nhà tù. Những tình nguyện viên được chia làm hai nhóm, một đóng vai tù nhân và một đóng vai quản giáo. Mục đích của nghiên cứu là để xem một người bình thường sẽ hành xử ra sao khi có quyền lực trong tay.
Zimbardo phải chấm dứt cuộc thí nghiệm sớm hơn dự kiến, khi nhóm nghiên cứu của ông nhận ra những tình nguyện viên đóng vai quản giáo ngày càng trở nên tàn bạo: họ ngược đãi các tình nguyện viên trong vai tù nhân không kém gì những tình huống ngoài đời thật.
Nghiên cứu của nhóm Zimbardo, được biết đến với tên gọi “Stanford Prison Experiment” (Thử nghiệm Nhà tù Stanford), sau này luôn được nhắc đến trong các sách giáo khoa tâm lý học. Nó được xem là minh chứng cho thấy quyền lực có thể khiến người bình thường trở nên tàn ác.
Gần đây, đã có nhiều nghi vấn được nêu ra về tính chính xác của nghiên cứu này. [8] Các điều tra cho thấy những tình nguyện viên có thể đã diễn theo ý muốn của nhóm nghiên cứu, và nghiên cứu được thiết kế theo hướng đưa đến kết luận đặt sẵn ban đầu.
Thực tế cũng cho thấy một bức tranh khác biệt so với những gì nghiên cứu Stanford vẽ ra: không phải ai được trao quyền lực cũng trở nên thú tính.
Nhiều người cho rằng quyền lực giống như chiếc kính phóng đại, hay ampli phóng to. [9] Nó chỉ khuếch đại những thứ có sẵn trong mình.
Một người chính trực khi có quyền lực sẽ vẫn tiếp tục làm một người ngay thẳng. Còn ai chỉ cần có một ít máu gian trá, ác độc hay hèn nhát thì khi có quyền lực, những đặc tính đó sẽ càng có cơ hội được bộc lộ.
Vấn đề ở chỗ, hầu như ai cũng có ít nhiều những phẩm chất tiêu cực trong người.
Nếu trao cho họ quyền lực tuyệt đối, ngay cả người tốt nhất cũng có thể bị tha hóa, trở thành một con nghiện quyền lực.
Đó là lý do quyền lực luôn phải được kiểm soát.
Và đó là điều người dân sống ở thể chế hiện tại của Việt Nam không thể tìm thấy.
***
Tất nhiên, hiện tượng lạm quyền kết hợp với việc mù quáng tuân lệnh cấp trên không phải là vấn đề chỉ xuất hiện ở Việt Nam. Nhiều quốc gia khác cũng gặp phải tình trạng tương tự, đặc biệt trong thời kỳ dịch bệnh. [10]
Nhưng trong khi người dân ở các nước khác còn có quyền tự do ngôn luận để lên tiếng, có báo chí độc lập để giám sát, có quyền tự do tụ tập để biểu tình phản kháng, và còn có tòa án độc lập để xét xử bất kỳ quan chức nào, thì ở Việt Nam, mọi thứ quyền công dân đều nằm dưới quyền lực độc tôn của một nhóm người.
Tình trạng lộng quyền của quân đội, công an và quan chức cán bộ đã được phản ánh từ lâu qua cách chính quyền dùng bạo lực đàn áp những người bất đồng chính kiến hay qua những cái chết bất minh đầy nghi vấn. [11] [12]
Dịch bệnh lần này, với các chính sách chống dịch cứng nhắc, quan liêu và đầy mâu thuẫn, chỉ càng làm lộ rõ bản chất của lực lượng công quyền. [13]
Những gì trước đây chỉ có một số ít người phải chịu đựng, giờ đây đang có ngày càng nhiều người trở thành nạn nhân hay nhân chứng trực tiếp.
Ngay cả khi bị “bắt quả tang”, cán bộ cũng không phải chịu trách nhiệm gì. Điển hình như văn bản lan truyền trên mạng của một phường tại quận Gò Vấp, với nội dung giao chỉ tiêu cho cấp dưới đi phạt người dân thời dịch bệnh. Khi được hỏi, người ra văn bản chỉ việc phủ nhận chính nội dung đã ghi trong đó. [14]
Việc này cũng không có gì đáng ngạc nhiên, nếu người ta nhớ lại rằng từ lâu cảnh sát giao thông cũng được công khai giao chỉ tiêu phạt cho đủ số, bất chấp lo ngại của người dân về tình trạng cảnh sát cố tình bắt lỗi. [15]
Dịch COVID-19 vì vậy không tạo ra vấn đề nào mới trong quan hệ giữa dân với chính quyền. Nó chỉ khuếch tán một đại dịch khác đã tồn tại xưa nay. Để chữa nó, không có thứ vaccine nào tốt hơn Sự thật.
Càng để sự thật lan tỏa, càng để bản chất của những “đầy tớ” được bộc lộ, căn bệnh mãn tính này mới có hy vọng sớm được chữa lành./.
Luật Khoa
Đính chính (9:10, 16/7/2021): Khi mô tả về cách sắp đặt người tham gia thí nghiệm của Stanley Milgram, tác giả sử dụng từ “cặp đôi” (hai lần). Đây là cách dùng từ không chính xác. Từ thích hợp ở đây là “cặp”. Chân thành cảm ơn góp ý của độc giả.
Bình luận: Tác giả nên nghĩ tới một tình huống đó là quan hệ hữu cơ giữa người ra lệnh và chấp hành lệnh của thể chế, nó tương tác và dung túng lẫn nhau. Khi người ra lệnh, người nhận lệnh thực thi ko cần biết đúng sai, miễn là làm cho người ra lệnh hài lòng và cùng nhau lập thành tích với thể chế. Ngược lại lúc bình thường, người nhận lệnh có thể lợi dụng làm quá lên để mang lại lợi ích cho mình và được người ra lệnh làm ngơ! Tôi hay thường gọi đó là quan hệ hữu cơ giữa ” Lũ Cường hào ác bá & Lũ Sai nha đói khát tham lam “