Thương tiếc GS Trần Hữu Dũng

Những người kiến tạo quốc gia

Sáng nay mở FB, tôi bàng hoàng thảng thốt trước tin GS Trần Hữu Dũng – chủ trang Viet-studies, vừa đột ngột qua đời ở Mỹ.

Không cần kể đến những Hội thảo Hè, không cần kể đến tạp chí Thời Đại Mới, chỉ riêng việc dựng nên và cần mẫn duy trì trang Viet-studies suốt từng đó năm đã là xứng một kỳ công muôn một. Để làm được việc đó hẳn ông phải có một tấm lòng sâu nặng thiết tha với đất nước, với Việt Nam ghê gớm lắm.

Tôi bàng hoàng thảng thốt vì đất nước chúng ta đã đột ngột mất đi một tài sản quý giá nhường ấy.

Tôi bàng hoàng thảng thốt vì con đường hiện đại hóa Việt Nam lại mất đi một yếu nhân với lòng yêu quê hương lặng thầm, thiết tha nhường ấy.

Trong hồi ký “Những ngày chưa quên”, tác giả Đoàn Thêm có kể câu chuyện về “anh kiến trúc sư D”, thời Đệ nhất Cộng hòa. “Anh kiến trúc sư D” yêu kịch nghệ và nặng lòng với công việc phát triển văn hóa nước nhà. Thấy cảnh “văn hóa cứ ngủ say”, thấy cảnh “người ta coi rẻ văn hóa đến nỗi một cơ quan văn hóa như Nha Văn hóa bị bỏ quên trong một trụ sở tồi tàn nhất ở đường Công Lý”, anh quyết phải làm gì đó.

Anh tìm mọi cách để tiếp cận ông Nhu, bà Nhu và những người thân cận để vận động để cho ra một tờ tạp chí, một cơ sở văn nghệ.

Tờ tạp chí và cơ sở văn nghệ đó sau này cũng sớm chết yểu cùng với cha đẻ của nó, “anh kiến trúc sư D”, nhưng tấm lòng thiết tha vì đất nước của “anh” thì vẫn còn đó. Đóng góp lặng thầm của “anh” cho công cuộc phát triển văn hóa dân tộc thì vẫn luôn ở đó. Nó đã được kế thừa bởi những người như GS Trần Hữu Dũng, và chắc chắn sẽ còn được kế thừa bởi rất rất nhiều người khác nữa, ở những thế hệ mai sau trên đất nước chúng ta.

“Kiến tạo quốc gia” không phải là cái gì đó to tát, cũng không phải là đặc quyền riêng có của những chính trị gia, những chính khách, đó là công việc mà ai cũng có thể làm, ai cũng có thể chung vai góp sức.

Những công việc như “anh kiến trúc sư D”, như GS Trần Hữu Dũng đã làm, đó chính là “kiến tạo quốc gia” vậy.

Cái cơ sở văn nghệ của “anh kiến trúc sư D”, theo mô tả của tác giả Đoàn Thêm, cũng chẳng to tát gì. Nó chỉ là một căn nhà trên phố Bùi Viện sửa sang lại thành một quán văn nghệ, vừa làm quán ăn vừa làm nơi trình diễn kịch nghệ, treo tranh, giới thiệu thơ, hòa tấu nhạc… nhưng đó là tâm huyết cả đời của “anh kiến trúc sư D”, và nó sẽ trường tồn trong ký ức của dân tộc.

Người ta thường kỳ vọng hoặc thường chỉ nhìn vào những thay đổi lớn lao như một trận động đất hủy diệt, nhưng cách một xã hội xoay chuyển thì không bao giờ như vậy. Nó thường chậm chạp, thậm chí quá chậm chạp, tế vi, thậm chí quá tế vi và rất thường khi xuất phát từ những con người lặng thầm nhỏ bé, hầu như không thể nào nhận biết được tức khắc.

“Có một sự thay đổi ở Việt Nam, đất nước này sẽ không bao giờ còn như trước. [Hãy] nhìn đường chân trời đầy những ăng-ten tivi, rồi nghẹt thở vì khói xe Honda. Những cải tiến này mới chỉ là khởi đầu. Giờ, những con người này đã biết đến chúng, bất chấp hậu quả có ra sao thì họ cũng sẽ không buông chúng ra – cho Charlie hay bất kỳ ai khác. Những lợi ích thiên về vật chất này là thứ mà những người Việt Nam bình thường sẽ cố gắng giữ chặt lấy và chấp nhận hơn bất kỳ học thuyết triết học ngọt ngào nào”.

Những nhận xét trên trích từ báo cáo của nhóm cố vấn Mỹ ở Cà Mau, tóm tắt lại những thay đổi ở đồng bằng châu thổ sông Cửu Long năm 1971, được David Biggs dẫn lại trong tác phẩm Đầm Lầy. Những “ghi nhận thay đổi về môi trường và xã hội” như thế này, theo David Biggs, “hiếm khi” được các cơ quan báo chí ở Sài Gòn và Washington đề cập đến. Tức là, nó hiếm khi được công luận biết đến, hay để ý tới.

Điều này có lẽ vẫn đúng cho đến bây giờ.

Những thay đổi cốt yếu, không thể đảo ngược một khi diễn ra, thường âm thầm, hầu như không được công luận biết đến hay để ý tới. Nhưng một khi chỉ cần những người dân bình thường đã “nắm chắc” được nó, họ sẽ không buông bỏ, nó sẽ trở thành những thay đổi quyết định, thành những biến chuyển không thể đảo ngược. Và điều quan trọng là bất cứ ai, trong bất cứ địa vị hay lĩnh vực nào, cũng có thể làm nên những thay đổi cốt yếu như thế, chỉ cần họ có một tấm lòng, một ý thức kiến tạo quốc gia.

N.Đ.K.

Nguồn: FB Nguyen Dac Kien

Anh Dũng

Nguyễn Ngọc Giao

Anh Dũng mất đi, không bất ngờ nhưng thật đột ngột. Từ mấy năm nay, sức khỏe của anh suy yếu dần. Bệnh tiểu đường dẫn tới mắt, tim, phổi. Năm 2021, chúng tôi định tổ chức Hội thảo Hè – anh chị em Berlin đã sẵn sàng đăng cai – sau hai năm tạm ngưng vì đại dịch Covid19, nhưng phải quyết định ngưng. Một trong những lý do là sự vắng mặt bất khả kháng của anh Ngô Vĩnh Long và anh Trần Hữu Dũng. Ang Long bị vướng một khóa dạy hè không thể đổi ngày. Anh Dũng không thể kham nổi đường bay Dayton – Berlin với hai chặng ngừng kéo dài nhiều giờ. Mùa thu năm ngoái, anh phải nhập viện gắn stent, mạng Viet-Studies ngưng nửa tháng “vì bận việc”. Cuối tuần qua, anh chuẩn bị vào bệnh viện để ngày thứ hai 27.02.23, bác sĩ gắn máy trợ tim (pace maker). Cuộc phẫu thuật thành công, anh về nhà ngay buổi chiều. Tối hôm qua, 28.2., tôi nấn ná đợi đến nửa đêm (6 giờ chiều, giờ miền Đông Hoa Kỳ) để điện thoại hỏi thăm, thì được thư điện của chị Phương Mai : “ Anh Trần Hữu Dũng, người chồng tốt và tri kỷ 50 năm của tôi, đã từ trần đột ngột sáng nay, 2/28/2023, lúc 8:52, cardiac arrest (…) anh qua đời thật nhanh và bình thản ”. Cầm tay chị, anh còn nói rõ ý nguyện được hỏa táng và chôn cất ở Bến Tre, bên mộ bà ngoại mà anh rất yêu thương.

Hình cái cây sân nhà do anh Trần Hữu Dũng
chụp ngày tết Quý Mão 22.1.2023

*

Sinh ngày 30.3.1945, Trần Hữu Dũng lớn lên ở miền Nam trong cuộc kháng chiến chống Pháp, xa người cha là bác sĩ Trần Hữu Nghiệp đi kháng chiến và tập kết ra Bắc. Du học ở Mỹ lần thứ nhất, anh trở về làm việc ở Viện nghiên cứu nguyên tử lực Đà Lạt, rồi lại qua Mỹ làm luận án tiến sĩ kinh tế học (Syracuse, 1978). Anh là giáo sư Emeritus trường đại học Wright State University, Dayton, Ohio, chuyên về kinh tế Đông Á. Trong cộng đồng trí thức quốc tế, Trần Hữu Dũng được biết như là một trong ba người chủ trương và biên tập trang mạng nổi tiêng Arts & Letter Daily (ALD) hàng ngày cung cấp cho bạn đọc những bài viết giá trị về văn hóa, văn học và nghệ thuật. ALD, với tiêu ngữ Veritas odit moras (tiếng Latinh : Chân lý chán ghét sự trì hoãn), là trang mạng có uy tín, mỗi ngày có hàng vạn người tham khảo.

Trong cộng đồng Việt Nam, đặc biệt trong giới trí thức quốc nội, Trần Hữu Dũng được biết như người chủ biên các trang mạng Hội thảo Mùa Hè, tạp chí Thời Đại Mới, và nhất là mạng Viet-Studies (V-S), với hai trang Kinh tế Việt Nam và Văn hóa & Giáo Dục. V-S hàng ngày cung cấp cho bạn đọc khoảng 20 bài báo, bài nghiên cứu, đầu sách… Việt Nam và quốc tế liên quan chủ yếu tới Việt Nam, với đôi khi, một dòng bình luận dí dỏm, hơi chút mỉa mai… rất Trần Hữu Dũng. Đó là điều dị ứng đối với bộ máy kiểm duyệt ở Việt Nam. Nhưng lý do chủ yếu khiến cho V-S thường xuyên bị tường lửa ngăn chặn là : V-S cung cấp cho bạn đọc những nguồn tin tham khảo đa dạng, đa nguyên, điều tối kỵ trong một thể chế toàn trị, trấn áp tự do thông tin và tư tưởng. V-S còn là trang mà độc giả có thể vào đọc những tác giả và tác phẩm : Nguyễn Ngọc Tư, Trần Đức Thảo, Phan Khôi, Lữ Phương, Trần Hữu Nghiệp, Nguyễn Trung, Heinz Schütte, Vương Trí Nhàn…

Liên tục trong hơn hai thập niên, Trần Hữu Dũng tham gia ban tổ chức Hội thảo Mùa Hè, từ lần đầu (New York, 1998) đến lần chót (Porto, 2019). Anh là người nhận bài vở tham luận từ bốn phương, là người “hoạt náo” trong các buổi chủ tọa phiên họp, hay trong những bài tham luận độc đáo.

*

Trần Hữu Dũng và Dương Tường tại Hà Nội (2013)

Tôi gặp anh lần đầu, tôi không nhớ chắc, có lẽ là trong Hội thảo Hè năm 1998 ở Trường đại học New York. Điều chắc chắn, là, gần như ngay từ đầu, chúng tôi đã thân thiết nhau. Cũng lạ, vì giữa chúng tôi, có nhiều khoảng cách. Nơi xuất phát : anh là người Nam Bộ thứ thiệt, tôi Bắc Kỳ di cư thực thụ. Tuổi tác : anh thua tôi 5 tuổi (chị Phương Mai vừa cho biết thêm : và 1 ngày, anh Dũng thường nói). Nghề nghiệp : cùng một nghiệp (dạy học) nhưng khác nghề (anh làm kinh tế học, tôi cứ tạm gọi là làm toán). Địa dư : cách nhau 10 giờ bay…  Vậy mà chúng tôi gần gụi nhau, mặc dầu hầu như chưa bao giờ tâm sự, hỏi chuyện nhau về đời riêng. Chưa bao giờ chúng tôi có dịp đến Dayton thăm nhà anh chị, cũng như chưa bao giờ anh chị đến nhà chúng tôi ở Maisons Alfort, hay Paris. Nhưng căn phòng làm việc của anh ở nhà đã trở thành quen thuộc với tôi sau một hai lần liên lạc với nhau qua WhatsApp. Chúng tôi trao đổi với nhau ba mươi năm qua, chủ yếu qua internet, mỗi lần đôi ba câu ngắn gọn. Trao đổi bất cân bằng, vì chủ yếu là tôi hỏi xin bài viết này, cuốn sách nọ, trong những tạp chí mà tôi không mua dài hạn (mà anh, với ngân quỹ ALD, có thể đọc bất cứ tạp chí gì), hay những cuốn sách mà tôi chỉ muốn đọc một vài phần. Nghề làm báo, quy tắc đạo đức số 1 là không tiết lộ nguồn tin hay tên tuổi tác giả (nếu tác giả giấu tên thực). Trong hoàn cảnh Việt Nam, đó không chỉ là đạo lý nghề nghiệp, mà còn liên quan tới an ninh, thậm chí sinh mạng, của tác giả. Nhưng phải thú thật là chúng tôi thường xuyên và an tâm vi phạm quy tắc này, vì biết rằng mọi thông tin như vậy, người nhận được đều xóa ngay và không bao giờ thông báo cho ai khác. Còn gì trong những trao đổi ngắn ấy ? Thi thoảng anh khoe mấy hôm nay Viet-Studies không bị tường lửa ở Việt Nam. Tất nhiên là chỉ tạm thời, mấy ngày sau, vẫn chứng nào tật ấy. Chúng tôi không đủ số liệu để so sánh, nhưng vẫn đeo đuổi một cuộc chạy đua : Viet-Studies hay Diễn Đàn (mà anh cũng là biên tập viên), tờ nào bị tường lửa nặng nhất ? Diễn Đàn còn bị tường lửa ở Trung Quốc nữa, nhiều bạn đọc cho biết rõ. Còn anh, hình như vẫn ấm ức vì chưa có tin cụ thể về số phận ở Trung Quốc của Viet-Studies !

Anh Dũng mất đi, tôi hẫng hụt, như bạn bè anh trên thế giới. Riêng tôi, còn vì một lý do cụ thể : hàng ngày, để chọn 5-6 bài cho mục Thấy Trên Mạng, tôi đọc chừng 20-30 bài, nhưng trước hết là chọn trong 10-20 bài mà anh nối kết trên V-S. Anh Dũng có một sức đọc xuất chúng, một phần cũng nhờ một đặc chất “trời cho” : mỗi ngày anh chỉ ngủ 3-4 giờ. 

*

Hôm nay, mồng một tháng 3-2023, ở Hà Nội, gia đình và bạn bè tiễn đưa nhà thơ Dương Tường về cõi vĩnh hằng. Mấy ngày trước, Trần Hữu Dũng đã đưa tấm hình (ở trên) lên trang mạng FB của anh.

Hôm nay, ở Dayton, các cháu ở California đã về bên chị Phương Mai để chuẩn bị ngày tiễn đưa anh Dũng. Chúng tôi, người Tokyo, người Hà Nội, Vũng Tàu, New York, Genève, Praha, Porto… chúng tôi ở bên chị, trong tâm tưởng, và mãi mãi trong ký ức.

Paris, 1.3.2023

Nguyễn Ngọc Giao

TẶNG ANH TRẦN HỮU DŨNG

Thời Đại Mới, Viet-Studies

Hội Thảo Hè, New York Paris

Việt Nam, bốn phương Âu Á

Đến hẹn kéo về.

Thiên thượng thiên hạ ôi

Có gì mà ngại !

Lũ chúng ta dăm ba trí thức

Chỉ sách vở miệt mài

Học thánh hiền chỉ mong để lại

Cho quê hương đất nước mến yêu

Một chữ thôi, không đỏ đen đảng phái

Không chính trị què, không hòa bình diễn biến

Một chữ thôi, như giữa trời hiển hiện

Như giữa trời lồng lộng trăng rằm :

Chữ Tâm.

Cao Huy Thuần