6 tháng 10, 2023
Nhà hoạt động Iran đang bị bỏ tù Narges Mohammadi đã được trao giải Nobel Hòa bình 2023 với thành tích đấu tranh chống lại sự áp bức phụ nữ ở Iran và những nỗ lực của bà nhằm thúc đẩy nhân quyền và tự do. Mohammadi là một trong những nhà vận động nhân quyền hàng đầu của Iran, từ lâu vốn nổi tiếng ủng hộ quyền phụ nữ cũng như việc bãi bỏ án tử hình.
Berit Reiss-Andersen, chủ tịch Ủy ban Nobel Na Uy, bắt đầu việc công bố giải thưởng bằng cách nhắc lại những từ “Phụ nữ, Cuộc sống, Tự do”, khẩu hiệu của phong trào quần chúng vì quyền phụ nữ nổ ra ở Cộng hòa Hồi giáo Iran vào năm ngoái sau cuộc biểu tình của giới trẻ chấn động thế giới, nổ ra sau cái chết của Mahsa Amini (bị giết khi bị cảnh sát đạo đức Iran giam giữ bởi “tội” vi phạm quy định về trang phục). Reiss-Andersen nói, Mohammadi, 51 tuổi, từ lâu đã là tấm gương cho những nguyên tắc đấu tranh dân chủ và cá nhân bà phải trả giá đắt. Reiss-Andersen nói: “Tổng cộng, chế độ này (Iran) đã bắt bà ấy 13 lần, xử án bà 5 lần và kết án tổng cộng 31 năm tù và 154 roi”.
Narges Mohammadi là người thứ năm được trao Nobel Hòa bình khi bị giam cầm. Những năm 1990, bà Narges Mohammadi học vật lý trước khi làm kỹ sư. Tuy nhiên, cuộc đời của bà gắn liền với những hành động đấu tranh, trở thành người ủng hộ bình đẳng và quyền phụ nữ, vận động bãi bỏ án tử hình.
Năm 2011, bà bị bắt lần đầu vì nỗ lực hỗ trợ các nhà hoạt động bị giam giữ cũng như gia đình họ. Bị buộc tội “gieo rắc tuyên truyền”, Narges Mohammadi hiện thụ án 10 năm trong nhà tù Evin khét tiếng ở Tehran. Ngay trong tù, bà cũng nổi tiếng không khuất phục, khi chống lại những điều kiện giam giữ tồi tệ được áp dụng cho bản thân bà cũng như cho các bạn tù nữ, đặc biệt việc sử dụng hình thức tra tấn và biệt giam.
Năm ngoái, Narges Mohammadi xuất bản cuốn “Tra tấn trắng” nói về việc Iran áp dụng biện pháp biệt giam và “tước đoạt cảm giác” của tù nhân. Bà viết: “Mục đích của tra tấn trắng là phá vỡ vĩnh viễn mối liên hệ giữa cơ thể và tâm trí của một người để buộc cá nhân đó từ bỏ đạo đức và hành động của mình”. Mohammadi viết lời tựa cho cuốn sách trong thời gian được tạm tha ngắn hạn vì lý do y tế vào năm ngoái. Bà viết: “Họ sẽ lại tống tôi vào song sắt, nhưng tôi sẽ không ngừng vận động cho đến khi nhân quyền và công lý giành lại được ưu thế trên đất nước tôi”.
Iran vẫn thực hiện chiến dịch bắt giữ nhắm vào các nhà hoạt động, nhà báo và trí thức trong nỗ lực dập tắt bất đồng chính kiến và thắt chặt các hạn chế xã hội. Sau khi loạt biểu tình nổ ra sau cái chết của Mahsa Amini năm 2022, chính quyền Iran đã bắt giữ khoảng 20,000 người.
Narges Mohammadi trước đây đã được tổ chức Phóng viên không biên giới, PEN America Literary Gala và Giải Tự do Báo chí Thế giới (World Press Freedom Prize) của Liên hợp quốc vinh danh với những hoạt động mạnh mẽ bảo vệ nhân quyền và tranh đấu cho tự do ngôn luận. Mohammadi cùng hai nhà báo Iran khác được Liên hợp quốc đánh giá cao “đã phải trả giá đắt khi truyền tải sự thật” – phát biểu của Zainab Salbi, chủ tịch Ban giám khảo quốc tế gồm các chuyên gia truyền thông chịu trách nhiệm chọn những người xứng đáng đoạt giải tự do báo chí. Salbi nói: “Chúng tôi sẽ luôn tôn vinh họ và đảm bảo tiếng nói của họ tiếp tục vang vọng trên toàn thế giới cho đến khi họ được an toàn và tự do”.
Trong số những người được trao Nobel Hòa bình khi họ bị giam cầm có nhà hoạt động Đức Carl von Ossietzky năm 1935, nhà hoạt động Miến Điện Aung San Suu Kyi năm 1991, nhà hoạt động nhân quyền Trung Quốc Lưu Hiểu Ba năm 2010, và nhà đấu tranh dân chủ Belarus Ales Bialiatski năm 2022.
Trước đây Nobel Hòa bình thường dành cho giới chính trị gia và nhà lãnh đạo, nhưng những năm gần đây, giải này có khuynh hướng trao cho các tổ chức, cá nhân thúc đẩy nhân quyền và công tác nhân đạo. Trong bối cảnh chiến tranh ở châu Âu, Nobel Hòa bình năm ngoái đã thuộc về các nhà hoạt động và tổ chức nhân quyền ở Belarus, Nga và Ukraine; trong khi năm 2021, giải thưởng được trao cho các nhà báo Nga và Philippines với sứ mạng thúc đẩy quyền tự do ngôn luận.
Động cơ chính trị của giải luôn được xem xét khi người ta tin rằng Ủy ban Nobel Hòa bình muốn gửi thông điệp gì đến thế giới. Có 351 ứng cử viên cho giải Nobel Hòa bình 2023 – số lượng ứng cử viên cao thứ hai từ trước đến nay. Giải Nobel Hòa bình đã được trao 103 lần từ năm 1901 đến năm 2022.