Cuộc đấu khẩu nảy lửa giữa Tổng thống Mỹ Donald Trump và người đồng cấp Ukraine Volodymyr Zelensky tại Nhà Trắng cuối tháng trước bị coi là gây thiệt hại nghiêm trọng cho NATO, liên minh quân sự từng được xem là trung tâm của trật tự thế giới hậu Thế chiến II.

Ông Trump đã đưa ra lập trường mà nhiều đồng minh châu Âu coi là đứng về phía Nga và Tổng thống Vladimir Putin, khi bác bỏ những lo ngại an ninh của Ukraine, quốc gia đang cần phương Tây giúp đỡ. Tổng thống Mỹ đã nói với lãnh đạo Ukraine rằng “ông không có quân bài nào trong tay” để đàm phán.

Ông chủ Nhà Trắng hồi đầu tháng trước cũng gây bất ngờ khi điện đàm với ông Putin mà không tham vấn trước với Ukraine hay đồng minh châu Âu. Mối quan hệ Mỹ – Nga kể từ đó trở nên nồng ấm hơn khi hai bên tổ chức các cuộc họp cấp cao và bình luận tích cực về nhau. Động thái của Mỹ đã chấm dứt nỗ lực cô lập Nga 3 năm qua của phương Tây.

Giới quan sát nhận định việc Mỹ thay đổi lập trường với Nga đi ngược lại chính sách của NATO, khối quân sự được thành lập cách đây 75 năm để đối đầu với Moskva.

NATO vốn hoạt động dựa trên ý tưởng rằng Mỹ sẽ sử dụng sức mạnh quân sự vượt trội của họ, gồm cả kho vũ khí hạt nhân, để bảo vệ bất kỳ đồng minh nào bị tấn công. Song nền tảng này đang đối mặt nhiều hoài nghi, khi ông Trump nhiều lần đe dọa sẽ rút Mỹ khỏi NATO.

“Tôi lo rằng chúng ta có thể đang thấy những ngày cuối cùng của NATO”, cựu tư lệnh NATO James Stavridis nói. Ông thêm rằng liên minh xuyên Đại Tây Dương có thể chưa sụp đổ, “nhưng chắc chắn nó đang rệu rã hơn bất kỳ thời điểm nào trong sự nghiệp quân sự của tôi”.

 

 Binh sĩ Pháp tham gia nhiệm vụ của NATO ở Rukla, Litva năm 2018. Ảnh: AFP

Khi trả lời câu hỏi về niềm tin của ông Trump với NATO, Nhà Trắng ngày 3/3 nhắc lại những bình luận của Tổng thống Mỹ trong cuộc họp báo với Thủ tướng Anh Keir Starmer, trong đó ông nói “ủng hộ” Điều 5 về phòng thủ chung của liên minh.

Trong cuộc gặp với ông Zelensky ngày 28/2, ông Trump cũng nói “chúng tôi cam kết với NATO”, đồng thời ca ngợi thành viên liên minh Ba Lan vì chi tiêu nhiều cho quốc phòng.

Tuy nhiên, một ngày sau, tỷ phú Elon Musk, cố vấn thân cận của ông Trump kiêm lãnh đạo Ban Hiệu suất Chính phủ, đã tán thành bài đăng trên nền tảng X về ủng hộ Mỹ rút khỏi NATO và Liên Hợp Quốc.

Động thái của ông Musk được một số nghị sĩ đảng Cộng hòa, trong đó có thượng nghị sĩ Mike Lee, ủng hộ. Nghị sĩ Lee người thường chỉ trích NATO và chất vấn tư cách thành viên của Mỹ trong liên minh này. “Hãy đưa chúng ta rời khỏi NATO. Đây là thời điểm thích hợp để rời liên minh”, ông Lee viết.

“Ý tưởng rút Mỹ khỏi NATO và phát triển quan hệ tốt đẹp với Nga đã xuất hiện từ nhiệm kỳ tổng thống đầu tiên của ông Trump”, Ruth Deyermond, giảng viên cấp cao về an ninh tại Đại học King’s College London, nói.

Deyermond thêm rằng trong nhiệm kỳ hai, nhiều người thân cận xung quanh ông Trump đồng tình với quan điểm này, như tỷ phú Musk hay Ngoại trưởng Marco Rubio, những người sẵn sàng thay đổi quan điểm trước đây về sự cần thiết phải đối đầu Nga và hỗ trợ Ukraine.

Các lãnh đạo châu Âu, vốn phụ thuộc vào NATO để đảm bảo an ninh quốc gia, đã kiềm chế lên tiếng công khai về những mối đe dọa nghiêm trọng với liên minh, nhưng một số đang bắt đầu nói về những kế hoạch thay thế.

“Chúng tôi muốn duy trì quan hệ đối tác xuyên Đại Tây Dương và sức mạnh chung, nhưng cuộc đấu khẩu ở Nhà Trắng một lần nữa cho thấy châu Âu không thể ngây thơ. Chúng ta phải tự lo cho lợi ích, giá trị và an ninh của chính mình”, Ngoại trưởng Đức Annalena Baerbock ngày 1/3 nói.

 

 Tổng thống Pháp Emmanuel Macron (giữa) cùng Tổng thống Ukraine Volodymyr Zelensky và Tổng thống đắc cử Mỹ Donald Trump chụp ảnh trước Điện Elysee ngày 7/12/2024. Ảnh: AFP

Ngày 2/3, lãnh đạo châu Âu nhóm họp tại London, cam kết xây dựng kế hoạch hòa bình cho Ukraine và bác bỏ những ý kiến cho rằng cuộc đấu khẩu tại Nhà Trắng đã gây tổn hại liên minh xuyên Đại Tây Dương.

“Tôi không chấp nhận ý kiến cho rằng Mỹ là đồng minh không đáng tin cậy”, ông Starmer nói.

Anh và Pháp đang dẫn đầu nỗ lực phát triển “liên minh sẵn sàng” đảm bảo an ninh cho lệnh ngừng bắn ở Ukraine, trong đó có việc triển khai quân đội và khí tài quân sự gìn giữ hòa bình. Họ hy vọng động thái đó có thể thuyết phục ông Trump đóng góp một số nguồn lực quân sự quan trọng mà châu Âu thiếu hụt như hệ thống tình báo, trinh sát hay phòng không.

Châu Âu thiếu những hệ thống và thiết bị hỗ trợ hành động quân sự hiện đại. Các thành viên châu Âu của NATO nhiều năm qua hầu như không đầu tư nhiều cho lĩnh vực quốc phòng. Trong phân công trách nhiệm truyền thống của NATO, châu Âu đóng vai trò cung cấp lực lượng quân sự và Mỹ cung cấp hệ thống khí tài hiện đại cùng khả năng điều phối các lực lượng.

Rose Gottemoeller, cựu phó tổng thư ký NATO và trưởng đoàn đàm phán vũ khí của Mỹ với Nga, cho hay mối quan tâm của các thành viên NATO về cam kết của Mỹ lần đầu xuất hiện năm 2017, khi ông Trump bắt đầu nhiệm kỳ đầu. Ông khi đó đứng trước tòa trụ sở mới của NATO và từ chối tán thành hiệp ước phòng thủ chung của liên minh trừ khi châu Âu tăng ngân sách quốc phòng đạt ít nhất 2% GDP.

Kể từ đó, các nước thành viên NATO tăng cường chi tiêu quân sự. Bộ trưởng Quốc phòng Mỹ Pete Hegseth trong chuyến thăm đầu tiên tới trụ sở NATO gần đây tái khẳng định cam kết của Washington với liên minh, nhưng vẫn khuyến cáo người châu Âu nên đầu tư cho quốc phòng nhiều hơn nữa.

Sự khác biệt bây giờ là quan điểm của chính quyền ông Trump về các mối đe dọa từ Nga. Những bình luận của ông Trump và chính quyền mới dường như tiệm cận với lập trường của Nga.

Ông Trump ngày 2/3 viết trên mạng xã hội riêng Truth Social rằng “chúng ta nên bớt thời gian lo lắng về ông Putin và dành thêm thời gian để lo lắng về các băng đảng người di cư, trùm ma túy, tội phạm giết người và những người từ các trại tâm thần xâm nhập đất nước chúng ta. Để chúng ta không rơi vào tình cảnh như châu Âu”. Cuối tuần trước, ông thậm chí cáo buộc Liên minh châu Âu (EU) được thành lập nhằm “bòn rút” tiền của Mỹ.

Trong khi đó, hầu hết lãnh đạo các thành viên NATO ở châu Âu vẫn xem Nga là mối đe dọa. Một cuộc tấn công quy mô lớn của Nga vào châu Âu vẫn là điều khó tưởng tượng, nhưng viễn cảnh đình chiến ở Ukraine đang làm dấy lên lo lắng ở châu Âu. Nhiều đồng minh truyền thống của Mỹ sợ rằng thỏa thuận có thể giúp Nga có thời gian củng cố sức mạnh quân sự, kinh tế và vị thế toàn cầu.

Trước khi ông Trump nhậm chức, một khảo sát gần 400 chuyên gia an ninh quốc tế ở châu Âu chỉ ra 30 mối đe dọa tiềm tàng lớn với lục địa trong năm nay, trong đó họ xem thỏa thuận ngừng bắn có lợi cho Nga là điều nghiêm trọng nhất. Ngoài ra, lập trường “Nước Mỹ trên hết” và việc rút các đảm bảo an ninh cho châu Âu của Washington cũng được đánh giá là đáng lo ngại.

“Những lo lắng của châu Âu đã được xác nhận bởi những gì chúng ta thấy vài tuần qua”, Veronica Anghel, nhà thực hiện khảo sát của Viện Đại học châu Âu, nhận xét.

 

 Lao công dọn dẹp bên ngoài tòa nhà sẽ tổ chức hội nghị thượng đỉnh NATO ở Washington, Mỹ ngày 8/7/2024. Ảnh: AFP

Các chính phủ châu Âu đang gấp rút xây dựng lại quân đội để phòng ngừa kịch bản không còn hỗ trợ từ Mỹ. EU đã thông qua kế hoạch chi hơn 860 tỷ USD để “tái vũ trang châu Âu” và tăng khả năng xử lý thách thức an ninh lục địa một cách độc lập.

Tuy nhiên, vấn đề lớn mà họ phải đối mặt là EU không phải tổ chức quân sự. Công việc chính của họ là điều phối nỗ lực của thành viên và thúc đẩy ngành công nghiệp vũ khí kém hiệu quả của châu Âu.

Châu Âu cũng không có trung tâm chỉ huy quân sự riêng, mà phụ thuộc vào NATO. Người châu Âu đã nhiều lần nói về thành lập lực lượng chiến đấu đa quốc gia của châu lục, nhưng đến nay chưa đạt được tiến triển.

Và giờ, họ phải bắt đầu suy ngẫm về nỗ lực phòng thủ tập thể có thể như thế nào nếu thiếu Mỹ. Các cuộc thảo luận về xung đột Ukraine cũng nhấn mạnh về cách châu Âu cần thiết lập cơ cấu an ninh không phụ thuộc vào quyết định của Mỹ. Bước tiếp theo là xem xét làm thế nào có thể bảo vệ toàn vẹn lãnh thổ mà không cần dựa vào hệ thống khí tài của Mỹ.

“Làm thế nào để bù đắp khoảng trống nếu thiếu cam kết từ Mỹ là câu hỏi mang tính chính trị, cần được thảo luận và hành động ngay bây giờ”, Giuseppe Spatafora, cựu nhà hoạch định NATO và hiện là nhà phân tích tại Viện Nghiên cứu An ninh EU, nói.

Tuy nhiên, nhiều nhà quan sát cho rằng những động thái của ông Trump là nỗ lực thúc đẩy các đồng minh phải chủ động hành động, dù họ nói điều này có thể phản tác dụng.

“Những động thái của ông Trump đã xa rời thực tế và đường lối của NATO đến nỗi chúng đang gây ra những chấn động. Nếu tiếp tục, ông Trump có thể gây ra sự ngờ vực và phản kháng lớn hơn, đồng thời khiến Mỹ khó nhận được hỗ trợ từ các đồng minh cho nỗ lực chấm dứt xung đột Ukraine”, Gordon Davis, cựu quan chức cấp cao tại NATO, nói.

Sau 75 năm thành lập liên minh, người châu Âu đang nghĩ về tương lai rất khác.

“Khi thành viên NATO lần đầu phải nghĩ tới việc các thành viên khác sẽ không bảo vệ họ, đó là khởi đầu cho sự kết thúc của liên minh”, Peter Bator, cựu đại sứ Slovakia tại NATO, nói.

Thùy Lâm (Theo WSJ, Moscow Times, NBC News)