Suối Nguồn Tân nhạc Việt Nam (04)
(Nhạc hiệu Bến Xuân của Văn Cao)
“Bến xuân” là tên một ca khúc hợp soạn của nhạc sĩ Văn Cao và nhạc sĩ Phạm Duy vào năm 1942.
THỜI KỲ CHIẾN TRANH (1965-1975)
Quỳnh Giao xin thân ái kính chào quý thính giả,
Nếu có một khoảng cách thời gian đủ dài để nhìn lại, thời kỳ chiến tranh từ 65 đến 75 có thể là giai đoạn u buồn và nhiễu nhương nhất của tân nhạc Việt Nam. Trong thời kỳ đó, nếu quả rằng đã có lúc tiếng hát át tiếng bom, thì bom đạn vẫn là sự hủy diệt gieo rắc trên cả hai miền, là những vành khăn tang xé vội phủ ngập các vòng hoa chiến thắng, và ảnh hưởng ngược vào ca nhạc.
Trong thời kỳ này, nhìn từ thế giới tân nhạc ra, người ta có thể chứng kiến sự ra đời của rất nhiều thể tài liên quan đến chiến tranh và đến đời sống con người ở bên ngoài chiến cuộc.
Trước hết, về chủ đề chiến tranh thì, nói chung, nếu tại miền Bắc và trong hàng ngũ những nhạc sĩ từ Bắc vào hỗ trợ chiến trường miền Nam, ta có thấy một xu hướng sáng tác có hệ thống nhằm động viên tinh thần chiến đấu của người cầm súng, thì ở trong Nam, loại ca khúc mang đặc tính chiến dịch như vậy chỉ là nỗ lực cá nhân đơn lẻ, và nếu có tồn tại, như trường hợp nhạc Nguyễn Văn Ðông hay Trần Thiện Thanh, thì cũng do giá trị nghệ thuật và tâm lý của tác phẩm.
Ðây là thời kỳ của các ca khúc như Trường Sơn Ðông, Trường Sơn Tây, của Tấm áo chiến sĩ mẹ vá năm xưa hay Tiếng chày trên sóc Bom Bo của Hoàng Việt, Nguyễn Văn Tý hay Xuân Hồng tại miền Bắc; của Mấy Dặm Sơn Khê, Tình Thư Của Lính hay Người Tình Không Chân Dung của các nhạc sĩ Nguyễn Văn Ðông, Trần Thiện Thanh và Hoàng Trọng ở trong Nam.
Sự khác biệt đó trong xu hướng sáng tác có lẽ xuất phát từ sự dị biệt của hai hệ thống chính trị văn hoá ở hai miền nay đã thành đối nghịch.
[Trường Sơn Ðông Trường Sơn Tây của Hoàng Việt]
Trường Sơn Đông, Trường Sơn Tây là một trong những bài thơ tiêu biểu của Phạm Tiến Duật. Năm 1971, bài thơ được nhạc sĩ Hoàng Hiệp phổ nhạc.
[Người Tình Không Chân Dung của Hoàng Trọng và Dạ Chung, là nghệ danh của đạo diễn Hoàng Vĩnh Lộc]
Người tình không chân dung là một bộ phim điện ảnh miền Nam năm 1971 của đạo diễn Hoàng Vĩnh Lộc, với sự tham gia diễn xuất của diễn viên Kiều Chinh. Bộ phim ca ngợi hình ảnh người lính của Quân lực Việt Nam Cộng Hòa. Ca khúc chính trong phim cũng tên Người tình không chân dung của nhạc sĩ Hoàng Trọng.
Một khác biệt thứ hai đáng đào sâu hơn, chính là hiện tượng đặc thù chỉ thấy trong tân nhạc miền Nam. Ðó là những bài ca kết án chiến tranh oán thù, mà người ta gọi là ‘nhạc phản chiến’.
[Giọt Mưa Trên Lá của Phạm Duy, Thái Hiền ca]
Trong thể tài này, Phạm Duy đã có một chỗ đứng riêng biệt với một số ca khúc như Kỷ Vật Cho Em và nhất là Mười bài Tâm ca. Nhưng, cũng trong thể tài này, Trịnh Công Sơn mới là nhạc sĩ gây nhiều ảnh hưởng nhất, với những tác phẩm có giá trị nghệ thuật về cả lời lẫn nhạc, để than thở về thân phận con người thời chiến, về nỗi chết phi lý trong cuộc tương tàn.
“Kỷ vật cho em” là tên một bài hát được nhạc sĩ Phạm Duy phổ nhạc từ bài thơ “Để trả lời một câu hỏi” của thi sĩ Linh Phương. Bài hát ra đời vào năm 1970, trong thời kỳ cuộc chiến tranh Việt Nam đang leo thang
[Một Buổi Sáng Mùa Xuân, Trịnh Công Sơn, Khánh Ly ca]
Khi nhìn lại chặng đường thảm khốc đó của đất nước, và ở bên ngoài những lý luận về lẽ thắng bại, người ta đều có thể thấy nổi bật tinh thần yêu nước nồng nàn ở cả hai miền. Và trong khi tân nhạc miền Bắc vẫn có âm hưởng của một khúc quân hành không hoài nghi mệt mỏi, thì tân nhạc miền Nam lại có những câu hỏi mang tính siêu hình về lẽ tử sinh của đời người, hay triết lý về nỗi oan khiên của định mệnh, hoặc cả phản ứng coi chiến tranh như một tai trời ách nước….
Tuy nhiên, ngay giữa khi chiến cuộc lan rộng ở khắp nơi, đời sống vẫn có những đòi hỏi của nó, và tại miền Nam, nhiều nhạc sĩ đã ngưng than khóc về cảnh đổ vỡ chết chóc để tìm về với tuổi thơ hay ước mơ thanh bình thời cũ. Ðây là thời kỳ Phạm Duy viết nhiều ca khúc cho tuổi thơ, mà ông gọi là Bé Ca, Nữ Ca, hoặc cả loạt bài Tục Ca như một lối phản kháng đầy phẫn nộ….
Cũng thời kỳ này, các phòng trà ca nhạc đã đua nhau mở cửa tại các thành phố lớn miền Nam và nhiều sáng tác được viết ra trong không khí đầy thi vị của phòng trà, ở ngoài tầm đạn réo bom rơi. Cứ như vậy, người ta viết nhạc cho thành phố, viết nhạc cho lính chiến, người ta thương nhớ vì chia ly tang tóc, người ta tìm về kỷ niệm, hát cho tuổi thơ, và ôm ấp niềm đau nhược tiểu bị đẩy vào cảnh tương tàn. Và người ta viết và hát cho tình yêu, khắc khoải như trong cơn mê…
[Vũng Lầy Của Chúng Ta, của Lê Uyên Phương]
Tại miền Bắc khắc khổ và điêu tàn, người ta cũng bắt gặp những sáng tác dù không nhiều vẫn hàm chứa đôi chút tình cảm ngậm ngùi, buồn bã. Thời kỳ này có Phú Quang, một nhạc sĩ có nét nhạc rất cá biệt, đã để lại nhiều sáng tác không mấy xa lạ với không khí u uẩn được nghe ở trong Nam. Tiêu biểu nhất có bài Nỗi Nhớ Mùa Ðông.
[Nỗi Nhớ Mùa Ðông, Lệ Quyên ca]
(Nỗi Nhớ Mùa Đông của Phú Quang viết sau 1975….Khi Ông vào Sài Gòn 1986.. ..Bài này là Ông Phỏng Thơ Thảo Phương)
Cũng trong thời kỳ này, miền Nam chứng kiến sự nhập cuộc của binh lính Hoa Kỳ, và tân nhạc phổ thông Mỹ đã gây ảnh hưởng từ cộng đồng chiến binh Mỹ ra ngoài xã hội. Y như trường hợp đã thấy từ 30 năm trước, giới trẻ là thành phần đầu tiên đã nhanh chóng cảm nhận được yếu tố mới đó của nhạc ngoại quốc.
Cho nên, từ đầu thập niên 70 trở đi, ta đã chứng kiến ở trong Nam sự hình thành của một phong trào tân nhạc mới mẻ, mà người ta gọi là “nhạc trẻ”. Những nhạc sĩ trẻ đã nổi tiếng trong thời kỳ này có Lê Hựu Hà, Nguyễn Trung Cang, Trường Kỳ hay Nam Lộc…. Họ vừa sáng tác vừa trình diễn với phong thái mới lạ và thu hút được cảm tình của giới trẻ, chính yếu là ở các thành phố miền Nam… Vào một kỳ tới, chúng ta sẽ nói tới hiện tượng này trong khuynh hướng nhạc ngoại quốc.
[“Tôi Muốn” của Lê Hựu Hà, Elvis Phương hát]
Sau đây, xin quý thính giả cùng theo dõi cuộc phỏng vấn nhạc sĩ Lê Uyên Phương, người viết tình khúc bi thảm thời chiến, vào đầu thập niên 70 và hiện vẫn tiếp tục sáng tác tại Hoa Kỳ
[Xin đi băng phỏng vấn Lê Uyên Phương]
Trong chương trình hôm nay, quý thính giả vừa nghe Trường Sơn Ðông Trường Sơn Tây của Hoàng Việt, Người Tình Không Chân Dung của Hoàng Trọng và Hoàng Vĩnh Lộc, Giọt Mưa Trên Lá của Phạm Duy, Một Buổi Sáng Mùa Xuân của Trịnh Công Sơn, Một Ngày Vui Mùa Ðông của Lê Uyên Phương, Nỗi Nhớ Mùa Ðông của Phú Quang và Tôi Muốn của Lê Hựu Hà, lần lượt qua các tiếng hát Khánh Ly, Lê Uyên và Phương, Lê Dung và Elvis Phương, v.v.
Quỳnh Giao xin kính chào tạm biệt quý thính giả, và xin hẹn tái ngộ trong chương trình tới của Suối nguồn tân nhạc Việt Nam [nhạc hiệu fade out]