Bà Yekaterina Maksimova phải luôn đúng giờ, nhưng ký giả và các nhà hoạt động ở Nga né đi tàu điện ngầm tại Moscow dù đây có lẽ là tuyến đường hiệu quả nhất.
Bà đã bị giam giữ năm lần trong năm qua vì hệ thống camera an ninh có tính năng nhận dạng khuôn mặt.
“Dường như tôi bị liệt vào một cơ sở dữ liệu nào đó,” bà Maksimova nói, người trước đó đã bị bắt hai lần: vào năm 2019 sau khi tham gia một cuộc biểu tình ở Moscow và vào năm 2020 vì hoạt động môi trường.
Đối với nhiều người Nga như bà, ngày càng khó trốn tránh sự giám sát của chính quyền vì chính phủ tích cực theo dõi các tài khoản mạng xã hội và sử dụng camera giám sát đối với các nhà hoạt động.
Ngay cả một nền tảng trực tuyến từng được người dùng ca ngợi cũng đang được sử dụng như một công cụ kiểm soát: Nhà chức trách có kế hoạch sử dụng nó để phục vụ lệnh triệu tập quân sự, cản trở một chiến thuật phổ biến của những người trốn nghĩa vụ quân sự là tránh nhận giấy tuyển mộ.
Những người ủng hộ nhân quyền nói rằng nước Nga dưới thời Tổng thống Vladimir Putin đã khai thác công nghệ kỹ thuật số để theo dõi, kiểm duyệt và kiểm soát dân chúng, xây dựng cái mà một số người gọi là “nhà tù mạng”.
Ông Sarkis Darbinyan, người đứng đầu bộ phận hành nghề pháp lý tại Roskomsvoboda, một nhóm tự do internet của Nga mà Kremlin coi là một “điệp vụ nước ngoài.”, nói: “Điện Kremlin thực sự đã hưởng lợi từ quá trình số hóa và đang sử dụng mọi cơ hội để tuyên truyền nhà nước, để giám sát người dân, để loại bỏ ẩn danh người dùng internet.
Tăng cường kiểm duyệt và truy tố trực tuyến
Dường như việc có vẻ thờ ơ của Điện Kremlin trong giám sát kỹ thuật số đã thay đổi sau khi các cuộc biểu tình rầm rộ năm 2011-2012 được phối hợp trực tuyến, khiến nhà chức trách thắt chặt kiểm soát internet.
Một số quy định cho phép họ chặn các trang web; những quy định khác yêu cầu các nhà khai thác điện thoại di động và nhà cung cấp internet lưu trữ các bản ghi cuộc gọi và tin nhắn, chia sẻ thông tin với các cơ quan an ninh nếu cần. Nhà chức trách đã gây áp lực buộc các công ty như Google, Apple và Facebook lưu trữ dữ liệu người dùng trên các máy chủ của Nga nhưng không có kết quả, đồng thời công bố kế hoạch xây dựng một “internet có chủ quyền” có thể bị cắt đứt khỏi phần còn lại của thế giới.
Nhiều chuyên gia ban đầu bác bỏ những nỗ lực này là vô ích, và một số dường như vẫn không hiệu quả. Các biện pháp của Nga có thể giống như một hàng rào so với Bức tường lửa vĩ đại của Trung Quốc, nhưng cuộc đàn áp trực tuyến của Điện Kremlin đã đạt được đà tiến.
Sau khi Nga xâm lược Ukraine vào tháng 2 năm 2022, hoạt động kiểm duyệt trực tuyến và truy tố đối với các bài đăng và bình luận trên mạng xã hội đã tăng đột biến đến mức phá vỡ mọi kỷ lục hiện có.
Theo Net Freedoms, một tổ chức bảo vệ quyền Internet nổi tiếng, hơn 610.000 trang web đã bị chính quyền chặn hoặc xóa trong năm 2022 -– tổng số hàng năm cao nhất trong 15 năm – và 779 người phải đối mặt với cáo buộc hình sự về các bình luận và bài đăng trực tuyến, cũng là một kỷ lục.
Ông Damir Gainutdinov, người đứng đầu Net Freedoms, cho biết một yếu tố chính là luật, được thông qua một tuần sau cuộc xâm lược, đã hình sự hóa một cách hiệu quả tinh thần phản chiến. Luật cấm “lan truyền thông tin sai lệch” hoặc “làm mất uy tín” của quân đội.
Tổ chức Theo dõi Nhân quyền trích dẫn một luật khác năm 2022 cho phép chính quyền “đóng cửa các cơ quan truyền thông đại chúng không qua xét xử và chặn nội dung trực tuyến vì phổ biến ‘thông tin sai lệch’ về hành vi của Lực lượng Vũ trang Nga hoặc của các cơ quan nhà nước khác ở nước ngoài hoặc phổ biến những lời kêu gọi trừng phạt Nga.”
Người dùng mạng xã hội ‘không cảm thấy an toàn’
Luật chống chủ nghĩa cực đoan khắc nghiệt hơn được thông qua vào năm 2014 nhắm mục tiêu vào người dùng mạng xã hội và phát ngôn trực tuyến, dẫn đến hàng trăm vụ án hình sự về các bài đăng, lượt thích và lượt chia sẻ. Hầu hết những người dùng có liên quan đến nền tảng truyền thông xã hội phổ biến của Nga VKontakte, được cho là hợp tác với chính quyền.
Khi cuộc đàn áp mở rộng, nhà chức trách cũng nhắm mục tiêu vào Facebook, Twitter, Instagram và Telegram. Khoảng một tuần sau cuộc xâm lược, Facebook, Instagram và Twitter đã bị chặn ở Nga, nhưng người dùng các nền tảng này vẫn bị truy tố.
Bà Marina Novikova, 65 tuổi, đã bị kết án trong tháng này tại thành phố Seversk của Siberia về tội “lan truyền thông tin sai lệch” về quân đội đối với các bài đăng phản chiến trên Telegram và bị phạt số tiền tương đương hơn 12.400 đô la. Một tòa án ở Moscow tuần trước đã kết án nhà hoạt động đối lập Mikhail Kriger 7 năm tù vì những bình luận trên Facebook bày tỏ mong muốn “treo cổ” ông Putin. Blogger nổi tiếng Nika Belotserkovskaya, sống ở Pháp, đã nhận án tù vắng mặt 9 năm vì các bài đăng trên Instagram về cuộc chiến, nhưng chính quyền cho rằng blogger này đã lan truyền “những điều giả mạo” về quân đội.
Ông Gainutdinov nói: “Người dùng của bất kỳ nền tảng mạng xã hội nào cũng không cảm thấy an toàn.”
Những người ủng hộ nhân quyền lo lắng rằng kiểm duyệt trực tuyến sắp mở rộng mạnh mẽ thông qua các hệ thống trí tuệ nhân tạo để giám sát các phương tiện truyền thông xã hội và trang web để tìm nội dung được coi là bất hợp pháp.
Vào tháng 2, cơ quan quản lý truyền thông của chính phủ, Roskomnadzor, cho biết họ đang tung ra Oculus – một hệ thống trí tuệ nhân tạo AI tìm kiếm nội dung bị cấm trong ảnh và video trực tuyến và có thể phân tích hơn 200.000 hình ảnh mỗi ngày, so với khoảng 200 hình ảnh mỗi ngày nếu thực hiện bởi con người. Hai hệ thống AI khác đang hoạt động sẽ tìm kiếm tài liệu văn bản.
Vào tháng 2, tờ báo Vedomosti dẫn lời một quan chức giấu tên của Roskomnadzor than thở về “số lượng và tốc độ lan truyền tin giả chưa từng có” về chiến tranh. Quan chức này cũng trích dẫn những nhận xét cực đoan, kêu gọi biểu tình và “tuyên truyền đồng tính luyến ái LGBT” là một trong những nội dung bị cấm mà hệ thống mới sẽ xác định.
Các nhà hoạt động nói rằng thật khó để biết liệu các hệ thống mới có đang hoạt động và có hiệu quả hay không. Ông Darbinyan, thuộc nhóm tự do internet, mô tả nó là “thứ khủng khiếp”, dẫn đến “kiểm duyệt nhiều hơn”, trong bối cảnh hoàn toàn thiếu minh bạch về cách thức hoạt động và quy định của hệ thống.
Nhà chức trách cũng có thể đang làm việc trên một hệ thống “bot” thu thập thông tin từ các trang truyền thông xã hội, ứng dụng nhắn tin và các cộng đồng khép kín trên mạng, theo nhóm tin tặc Belarus Cyberpartisans, nhóm đã thu được tài liệu của một công ty con của Roskomnadzor.
Điều phối viên của Cyberpartisans, Yuliana Shametavets, nói với AP rằng các hệ thống “bot” dự kiến sẽ xâm nhập vào các nhóm truyền thông xã hội nói tiếng Nga để theo dõi và tuyên truyền.
“Giờ đây, người ta thường cười nhạo người Nga, nói rằng họ có vũ khí cũ và không biết chiến đấu, nhưng Điện Kremlin rất giỏi trong các chiến dịch đưa thông tin sai lệch và có những chuyên gia Công nghệ Thông tin cao cấp tạo ra những sản phẩm cực kỳ hiệu quả và rất nguy hiểm,” bà nói.
Cơ quan quản lý Roskomnadzor đã không trả lời yêu cầu bình luận.
Những con mắt trên đường, dưới đường
Trong năm 2017-2018, chính quyền Moscow đã triển khai các camera đường phố được kích hoạt bằng công nghệ nhận dạng khuôn mặt.
Trong đại dịch COVID-19, nhà chức trách đã có thể truy tìm và phạt những người vi phạm lệnh phong tỏa.
Vedomosti đã báo cáo vào năm 2020 rằng các trường học sẽ lắp camera được liên kết với hệ thống nhận dạng khuôn mặt được gọi là “Orwell.”
Khi các cuộc biểu tình phản đối việc bỏ tù lãnh tụ phe đối lập Alexei Navalny nổ ra vào năm 2021, hệ thống này đã được sử dụng để tìm và giam giữ những người tham gia biểu tình, đôi khi vài tuần sau đó. Sau khi ông Putin tuyên bố động viên một phần cho Ukraine vào năm ngoái, điều này rõ ràng đã giúp các quan chức vây bắt những người trốn quân dịch.
Một người đàn ông bị chặn lại trên tàu điện ngầm ở Moscow sau khi không tuân thủ lệnh động viên cho biết cảnh sát nói với ông rằng hệ thống nhận dạng khuôn mặt đã theo dõi ông, theo lời vợ của ông, người đã nói chuyện với AP với điều kiện giấu tên vì sợ bị trả thù.
Vào năm 2022, “chính quyền Nga đã mở rộng quyền kiểm soát đối với dữ liệu sinh trắc học của người dân, bao gồm cả việc thu thập dữ liệu đó từ các ngân hàng và sử dụng công nghệ nhận dạng khuôn mặt để theo dõi và bức hại các nhà hoạt động,” Tổ chức Theo dõi Nhân quyền đưa tin trong năm nay.
Bà Maksimova, nhà hoạt động liên tục bị chặn lại trên tàu điện ngầm, đã đệ đơn kiện phản đối việc giam giữ, nhưng bị thua.
Bà Maksimova nói rằng các quan chức từ chối giải thích lý do tại sao bà có tên trong cơ sở dữ liệu giám sát của họ, gọi đó là bí mật quốc gia. Bà và luật sư đang kháng cáo phán quyết của tòa án.
Ông Darbinyan cho biết có 250.000 camera giám sát ở Moscow được kích hoạt bởi phần mềm này — tại lối vào các tòa nhà dân cư, trên phương tiện giao thông công cộng và trên đường phố. Ông cho biết các hệ thống tương tự có ở St. Petersburg và các thành phố lớn khác, như Novosibirsk và Kazan.
Ông tin rằng chính quyền muốn xây dựng “một mạng lưới camera trên toàn quốc. Nghe có vẻ như là một nhiệm vụ khó khăn, nhưng có những khả năng và kinh phí để thực hiện nó.”
‘Giám sát kỹ thuật số hoàn toàn’
Những nỗ lực của Nga thường được so sánh với Trung Quốc, nơi nhà chức trách sử dụng giám sát kỹ thuật số trên quy mô lớn. Các thành phố của Trung Quốc được bao phủ bởi hàng triệu camera nhận dạng khuôn mặt, hình dạng cơ thể và cách mọi người đi bộ để nhận dạng họ. Các cá nhân nhạy cảm thường xuyên bị theo dõi, bằng camera hoặc qua điện thoại di động, email và tài khoản mạng xã hội của họ để bóp nghẹt mọi bất đồng chính kiến.
Điện Kremlin dường như cũng muốn theo đuổi con đường tương tự. Vào tháng 11 năm ngoái, ông Putin đã ra lệnh cho chính phủ lập một danh sách trực tuyến những người đủ điều kiện nhập ngũ sau khi nỗ lực huy động 300.000 người đàn ông để chiến đấu ở Ukraine cho thấy hồ sơ nhập ngũ đang bị xáo trộn nghiêm trọng.
Nhà phân tích chính trị Tatyana Stanovaya cho biết trong một bài bình luận cho Quỹ Carnegie vì Hòa bình Quốc tế rằng danh sách đó sẽ thu thập tất cả các loại dữ liệu, “từ phòng khám ngoại trú đến tòa án, cơ quan thuế và ủy ban bầu cử”.
Điều đó sẽ cho phép các cơ quan chức năng gửi lệnh triệu tập nghĩa vụ quân sự điện tử thông qua một trang web của chính phủ được sử dụng để đăng ký các tài liệu chính thức, như hộ chiếu hoặc chuyển nhượng tài sản. Sau khi lệnh triệu tập xuất hiện trực tuyến, người nhận không thể rời khỏi Nga. Các hạn chế khác – như đình chỉ giấy phép lái xe hoặc cấm mua bán tài sản – được áp dụng nếu họ không tuân thủ lệnh triệu tập trong vòng 20 ngày, cho dù họ có nhìn thấy hay không.
Bà Stanovaya tin rằng những hạn chế này có thể lan sang các khía cạnh khác của cuộc sống Nga, với việc chính phủ “xây dựng một hệ thống nhà nước giám sát, cưỡng chế và trừng phạt kỹ thuật số toàn diện”. Một luật định hồi tháng 12 yêu cầu các công ty taxi chia sẻ cơ sở dữ liệu của họ với cơ quan kế nhiệm của KGB Liên Xô, cho phép cơ quan này truy cập vào ngày, điểm đến và khoản thanh toán của hành khách.
Bà Stanovaya viết: “Chế độ ngục tù trên mạng, vốn được bàn tán sôi nổi trong thời kỳ đại dịch, hiện đang thực sự hình thành.”