Thái Hạo

7-9-2022

Nhà báo Hoàng Hải Vân vừa có bài “Nhà văn Nguyên Ngọc vẫn không có ý định sám hối”, đăng trên Facebook cá nhân. Xét thấy bài viết còn có nhiều điểm cần nói rõ và nói lại, tôi viết mấy dòng này.

Hoàng Hải Vân nói rằng việc Nguyên ngọc rời khỏi Đảng là “một động thái khá ồn ào có chủ đích do chính ông chủ động tạo ra”, và đi đến kết luận “Chủ động tạo thành một sự kiện để thu hút công chúng không phải là hành vi của bậc chính nhân quân tử”.

Khoan nói đến tính xác thực của điều mà Hoàng Hải Vân bảo rằng đó là “một động thái… có chủ đích”, nhưng cứ cho rằng là như thế đi nữa thì tại sao sự công khai, nói lớn lên về việc mình rời khỏi một tổ chức lại bị coi là “không phải là hành vi của bậc chính nhân quân tử”?

Đảng cộng sản Việt Nam có phải là một tổ chức bí mật để đảng viên phải vào ra một cách lặng lẽ, lén lút? Rõ ràng, các văn bản luật cao nhất của nước Việt Nam ghi rằng, Đảng là lực lượng lãnh đạo toàn diện và tuyệt đối, vậy thì việc một đảng viên vào hay ra khỏi đảng bằng tư thế công khai, đĩnh đạc, có gì là không hợp lẽ?

Hơn thế nữa, có lẽ ông Hoàng Hải Vân cũng thừa biết rằng ở Việt Nam một người bỏ Đảng thì trở thành “đối tượng”, phải chịu rất nhiều áp lực từ nhiều phía, bị mất mát các quyền lợi bởi nhiều cách; vì thế cho đến nay dù đã có nhiều người bỏ Đảng nhưng không mấy ai công khai. Vì sao thế? Vì họ sợ, sợ phiền, sợ nhiễu, sợ những mất mát, những đè nén…

Việc bỏ Đảng không hiếm, nhưng những người công khai điều đó thì thật sự rất ít. Hãy xem một người khi nói to lên rằng “Tôi bỏ Đảng” thì người ấy được lợi lộc gì hay là chỉ rước phiền phức vào thân? Từ góc độ thực tế này mà nhìn thì rõ ràng sự công khai của Nguyên Ngọc là một thái độ rõ ràng, thẳng thắn, trung thực, dứt khoát và dũng cảm. Vì lý do gì mà ông Hoàng Hải Vân lại cho đó “không phải là hành vi của bậc chính nhân quân tử”? Câu trả lời có lẽ chỉ ông Vân hiểu.

Điểm thứ hai mà Hoàng Hải Vân kết tội Nguyên Ngọc là về cái án của Phùng Quán: “Ông Nguyên Ngọc có sai lầm thuộc loại hại người, đó là ông đánh một phát “chết tươi” nhà văn Phùng Quán và tham gia cuộc “bêu đầu” những người chính trực trong phong trào Nhân văn Giai phẩm”. Có không? Có. Nhưng phải nói cho đầy đủ.

Hãy nhớ rằng những nhân vật của Nhân văn – Giai phẩm đều là đảng viên, hoặc người đi theo cách mạng của Đảng, trực tiếp làm công tác kháng chiến, tuyên truyền một cách nhiệt thành. Trần Dần, Hoàng Cầm đều làm tuyên truyền. Và cũng chớ quên rằng Nhân – Văn Giai phẩm có những trí thức lỗi lạc vì nghe theo tiếng gọi của Đảng mà trở về quê hương, như Trần Đức Thảo. Không một nhân vật nào của Nhân văn không phải là người của cách mạng.

Điều thứ hai cần nói là cái mà những nhân vật của Nhân văn – Giai phẩm đòi là “tự do sáng tác”, chứ không phải là thay đổi chế độ hay là chống lại Đảng cộng sản, hoặc chống lại đường lối cách mạng. Tóm lại, họ không phải là một “phe” khác, càng không phải là một đảng phái khác. Họ cùng với Nguyên Ngọc là một phe, chỉ khác nhau về tiểu tiết, và chỉ khác nhau về tuổi đời, tuổi nghề.

Cũng chớ quên rằng, chủ nghĩa cộng sản là một hấp lực khổng lồ, đến nỗi một nửa nhân loại đã ngã vào lòng nó. Ngay cả một nhà triết học lừng lẫy của Pháp là J. P. Sartre mà cũng không cưỡng nỗi sức “cám dỗ” ấy, thì việc những Trần Dần, Phùng Quán, Lê Đạt, Trần Đức Thảo, Nguyên Ngọc và dân tộc Việt Nam đi theo nó cũng là điều dễ hiểu.

Vậy thì cái đáng trách là ở đâu? Dẫn một câu nói khá quen thuộc và nổi tiếng mà không mấy ai không biết của Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Nam Tư Milovan Djilas: “20 tuổi mà không theo Cộng sản, là không có trái tim. 40 tuổi mà không từ bỏ Cộng sản, là không có cái đầu”.

Việc “lầm lỡ” này không phải là vấn đề cá nhân, mà là dân tộc, là thời đại, là nhân loại. Nếu ông Hoàng Hải Vân đọc những gì mà các nhân vật của Nhân văn – Giai phẩm viết và làm trước khi có Nhân văn – Giai phẩm thì ông cũng sẽ kết tội họ y như vừa kết tội Nguyên Ngọc, nếu ông thật sự có một hệ giá trị khác.

Thế hệ đàn anh đi trước, sai lầm trước, và tỉnh trước – đó cũng là lẽ thường tình. Nhưng cái sự “tỉnh” ấy thế nào thì còn phải bàn thêm. Hãy nhớ, khi được “ân xá” sau mấy chục năm nhục nhã khốn cùng, những Lê Đạt, Hoàng Cầm đã đưa tay ra nhận Giải thưởng nhà nước về văn học nghệ thuật, lúc này Phùng Quán đã chết, nhưng gia đình ông vẫn nhận thay. Đó là thái độ gì? Thật khó nói! Nhưng không khó hiểu.

Còn Nguyên Ngọc? Nguyên Ngọc là người trung thành tuyệt đối với lý tưởng của Đảng. Con đường cách mạng mà Đảng cộng sản Việt Nam vạch ra cũng chính là giấc mơ của ông. Ông đã sống hết mình, sống trọn vẹn với nó, không tiếc máu xương và tính mạng. Nguyên Ngọc là như thế, dứt khoát, tuyệt đối, không do dự, không khoan nhượng, một người “trung thực đến đáy” với lựa chọn của mình. Cũng chính vì tính cách ấy, sau này khi đã phản tỉnh, ông cũng vẫn là ông: tuyệt đối sống theo nhận thức của mình: ông từ chối giải thưởng Nhà nước đợt đầu năm 2000, sau đó lại tiếp tục rút khỏi danh sách Giải thưởng Hồ Chí Minh.

Có khác với những Lê Đạt, Hoàng Cầm không? Khác, ông dứt khoát như đã từng dứt khoát đứng hẳn vào Đảng, chiến đấu cho lý tưởng của Đảng; và bây giờ ông bước ra, cũng dứt khoát như thế: không xàng xê, không đánh võng, không đu đưa…

Con người Nguyên Ngọc, vì thế, luôn thống nhất. Ông không chấp nhận sự nửa vời, một khi đã lựa chọn là sống chết với lựa chọn của mình. Cũng vì thế, khi đã bước ra, ông liền lao vào những hoạt động văn hóa, chính trị, xây dựng một chân trời khác cho “những người bay không có chân trời”: thành lập Quỹ và Giải thưởng văn hóa Phan Châu Trinh, thành lập đại học Phan Châu Trinh, thành lập Ban vận động Văn đoàn độc lập… Hoàng Hải Vân khẳng định “Nhà văn Nguyên Ngọc vẫn không có ý định sám hối”, vậy tất cả những hành động đó của ông phải gọi là gì nếu không phải là một lời “sám hối” chân thành, thiết thực, và quyết liệt hơn vạn lời đầu môi chót lưỡi? Nhà Phật quan niệm rằng sự sám hối chân chính phải là không bao giờ phạm vào lỗi lầm cũ nữa, và nỗ lực chuộc lỗi bằng hành động đúng. Ông Hoàng Hải Vân muốn một sự sám hối thế nào?

Nguyên Ngọc chưa bao giờ sống nửa vời, và không bao giờ tự chừa cho mình đường lui. Cái sai lầm của Nguyên Ngọc, vì thế, cũng như sự dấn thân của ông sau này, đều “nguyên” một khối “ngọc”, dù ngọc ấy có khi chìm trong đáy bùn, có khi lừng lững trên đường lớn. Nguyên Ngọc đã sống như thế, luôn luôn trọn vẹn cả với những lầm lạc lẫn những phản tỉnh của mình. Ở đó ta gặp một con người như tùng bách, chứ không phải là những ngọn tre; ở đó ta gặp một con sư tử chứ không phải rắn rết uốn éo…

Những sai lầm phát xuất từ sự chân thành bao giờ cũng đáng được bao dung hơn là những khôn ngoan cầy cáo. Và như thế, hơn hết, ta thấy, dù là ở chặng nào của cuộc đời, dù với lựa chọn nào, Nguyên Ngọc vẫn là Nguyên Ngọc, chứ không phải là một thứ “biến thể” hay tắc kè hoa thời cuộc.

Phải nhìn cái “sai lầm” của Nguyên Ngọc ở lòng yêu nước lớn lao và khát vọng cháy bỏng của ông, chứ không phải là những hành xử ti tiểu của việc tấn công cá nhân nhan nhản hay tính cơ hội nở rộ đã khiến con người bây giờ không sao quan niệm nổi về chất người nữa.

Sự trung thực của Nguyên Ngọc là xuyên suốt, và nhất quán. Đánh giá Nguyên Ngọc mà chỉ cắt lấy một lát, rồi lờ đi cả một hành trình vốn thống nhất và trọn vẹn thì mới chính là hành vi “không phải của bậc chính nhân quân tử”, nếu không phải là một sự kém hiểu biết.

10-9-2022

Vụ ông Hoàng Hải Vân hoặc hồ đồ, hoặc có dụng ý xấu, lôi móc từ “đống rác cũ” cái bài nhà văn Nguyên Ngọc viết từ năm 24 tuổi (1956) phê bình nhà văn Phùng Quán, mà ông Vân gọi là “đánh”, “đánh một cú chết tươi”, tôi thấy rất buồn cười.

Thời tao loạn văn nghệ sau 1954 ở miền Bắc, cả vạn người, từ cụ Hồ tới đứa dân quèn, bị đảng xúi xông lên đánh Nhân văn Giai phẩm, đánh Phùng Quán cùng nhiều người tử tế khác, cứ gì một mình ông Ngọc, mà quy tội, kết tội cho ông Ngọc, cho anh lính nhà văn mới 24 tuổi. Đó là cách quy chụp hồ đồ, nếu không muốn nói là rất tiểu nhân, tầm thường, nhẽ ra không đáng bàn.

Nhân vụ này, tôi trích lại một phần trong loạt bài “Án văn” mà tôi viết đã lâu để góp thêm chút hiểu về Nhân văn Giai phẩm.

Thời tôi sống ở quê Hải Phòng, từ lúc trẻ thơ học trong nhà trường tới khi lặn ngụp mưu sinh trong cõi đời, tôi đã nghe, đã chứng kiến nhiều án văn, có những vụ cho đến bây giờ vẫn là dấu hỏi lớn của lịch sử. Có những vụ, văn chương vốn dĩ vô tình nhưng qua bàn tay kẻ thủ ác đã vùi dập, giết hàng loạt người lương thiện, trong đó có những con người đẹp đẽ, tài hoa bậc nhất thời đại. Vụ Nhân văn Giai phẩm là ví dụ điển hình.

Ai muốn biết bản chất vụ án văn Nhân văn Giai phẩm, chả cần tìm đâu xa, chỉ cần vào đọc địa chỉ Facebook của nhà văn Thái Kế Toại (bút danh Lê Hoài Nguyên) là rõ. Ông Toại là công an văn hóa, hàm đại tá, công tác tại A25 (cục chuyên về văn hóa tư tưởng của Bộ Công an), được giao thụ lý hồ sơ vụ án văn này. Nhưng càng tìm hiểu, đi vào góc khuất, khám phá ra những điều mà nhà cai trị cố tình che giấu, ông Toại càng thấy đó là tấn bi kịch văn nghệ kinh hoàng, oan sai, oan trái, không chỉ tàn hại một thế hệ văn nghệ đầy công tích trong chiến tranh chống Pháp mà còn phủ cái bóng thảm khốc đen tối của nó ám ảnh cả nền văn nghệ dân tộc suốt thời gian dài về sau, thậm chí tới tận bây giờ.

Những số phận đại bi kịch như Phan Khôi, Trương Tửu, Nguyễn Hữu Đang, Trần Đức Thảo, Lê Đạt, Trần Dần, Phùng Quán, Hoàng Cầm, Đào Duy Anh, Tử Phác, Đặng Đình Hưng, Nguyễn Bính, Hữu Loan, Trần Duy, Văn Cao, Cao Xuân Huy, Cao Xuân Hạo, Phan Ngọc, Nguyễn Sáng, Phùng Cung… đã thành mồi ngon cho chiếc máy chém khát máu trí thức của bộ máy cai trị cộng sản. Dính án, nói theo kiểu Nam Cao, cuộc đời họ cứ mòn đi, mục đi, không có lối thoát, kể cả trong nhà tù đằng đẵng 15 năm như Nguyễn Hữu Đang, hay được tại ngoại như Phan Khôi, Trương Tửu, Trần Đức Thảo…

Nghĩ lẩn mẩn, nếu những con người tinh hoa ấy không bị dòng thác cách mạng tàn bạo kia vùi dập xuống tận bùn đen thì số phận dân tộc này chắc chắn sẽ khác rất nhiều. Dù mãi về sau, “người ta” cũng âm thầm sửa sai, lặng lẽ phục hồi danh dự, ban phát đền bù cho người này người nọ nhưng đó cũng chẳng qua là động tác vớt vát cứu vãn uy thế của nhà cầm quyền chứ cũng chả phải phục thiện, ăn năn hối lỗi gì. Họ có bao giờ biết sám hối, ăn năn. Điều dễ nhận thấy nhất là cho đến bây giờ, chính quyền chưa hề chính thức lên tiếng xin lỗi về vụ Nhân văn Giai phẩm, cũng như chưa hề có cuộc xin lỗi đầy đủ những nạn nhân của cuộc cải cách ruộng đất long trời lở đất mà họ đã tiến hành, cuộc đánh tư sản trong cải tạo công thương, cuộc bắt bớ đày ải cán bộ trong xét lại chống đảng, cuộc ngăn cấm bắt bớ đẩy dân vào vực thẳm trong ngăn sông cấm chợ… Chưa bao giờ!

Tôi được biết tới vụ Nhân văn giai phẩm khi đã hơn 10 tuổi, lúc miền Bắc bước vào cuộc chiến tranh chống lại máy bay Mỹ. Không biết ai đã cho thày tôi cuốn tạp chí (bị mất bìa nên tôi cũng không nhớ là tạp chí gì), số tổng kết cuộc đấu tranh chống lại nhóm phá hoại Nhân văn Giai phẩm. Đọc những bài của Tố Hữu, Hoàng Trung Thông, Nguyễn Công Hoan, Như Phong, Nguyễn Khải, Hồ Phương, Xuân Diệu, Chế Lan Viên… bốc lên mùi binh khí binh đao, sắt máu, tanh tưởi, hận thù, giờ nhớ lại vẫn rùng mình.

Ngay lúc này đây, trên tay tôi là cuốn “Phấn đấu vì một nền văn nghệ xã hội chủ nghĩa” của ông Tố Hữu, trùm văn nghệ cách mạng, một trong những thủ phạm chính của vụ Nhân văn Giai phẩm. Trong bài “Qua cuộc đấu tranh chống nhóm phá hoại Nhân văn Giai phẩm trên mặt trận văn nghệ”, ông Lành có viết: “Lật bộ áo Nhân văn – Giai phẩm thối tha, người ta đã thấy cả một ổ phản động toàn những mật thám, gián điệp, lưu manh, trốt-kít, địa chủ, tư sản phản động, quần tụ trong những tổ quỷ với những gái điếm, bàn đèn, sách báo chống cộng, phim ảnh khiêu dâm” (trang 84, sách đã dẫn, NXB Sự Thật, 1982).

Còn ông Nguyễn Công Hoan chửi cụ Phan Khôi “Nhắn bảo Phan Khôi khốn kiếp ơi/Thọ mi mi chúc chớ phiền ai/Văn chương, đù mẹ thằng cha bạc/Tiết tháo, tiên sư cái mẽ ngoài/Lô gích, trước cam làm kiếp chó/Nhân văn, nay lại hít gì voi/Sống lâu thêm tuổi cho thêm nhục/Thêm nhục cơm trời chẳng biết toi” (Bài này có trong cuốn tạp chí mất bìa, đọc xong mấy anh em tôi thích quá, thấy chửi đã quá, khổ, hồi ấy trẻ con nào có biết gì).

Trời ạ, cùng bạn văn chương với nhau mà gọi nhau là thằng khốn kiếp, chửi đù mẹ người ta. Mà người chửi vốn không phải là người tệ, người bị chửi cũng là những con người công lao hãn mã, tử tế, nhân cách cao vòi vọi. Cái chính thể mới đã “có công” gây ra cuộc hí trường, biến đổi tệ hại, bi kịch máu và nước mắt như vậy.

Nếu đúng như ông Tố Hữu và những đồng chí của ông kết án những “gián điệp, lưu manh, gái điếm” của phong trào Nhân văn giai phẩm thì có lẽ nhà cai trị đã hoàn toàn sai lầm khi phục hồi cho họ, thậm chí còn trao cả Giải thưởng Hồ Chí Minh hoặc Giải thưởng Nhà nước cho những “lưu manh, gái điếm” này.

Vũ Thư Hiên

Tiếng Dân

9-9-2022

 

Tôi là kẻ sống dai. Cho nên những gì tôi viết về bè bạn thuần là những kỷ niệm về họ, phần nhiều là những người đã khuất. Tôi viết trước hết là để cho mình, như một lời nhắc. Rằng trong sự hình thành cái thằng tôi hôm nay, người nào cũng có phần trong đó.

Nhớ đến Nguyên Ngọc là tôi nhớ đến mấy truyện ngắn Chị Nèn, Mùa Xuân Hoa Trắng. Không phải Đất Nước Đứng Lên. Không phải Rừng Xà Nu.

Tinh chất của ngôn ngữ Việt không nằm trong những tác phẩm dính dấp với chính trị. Các nhà phê bình thì lại hay xoáy vào cái thứ vô duyên ấy để đánh giá tác phẩm. Sai lầm của họ là ở chỗ này. Tôi nghĩ thế và tin mình nghĩ không sai.

Lập trường chính trị ở nhà văn có cuộc sống ngắn ngủi của loài vờ. Vào một ngày mưa xuống nắng lên những con vờ vỡ tổ. Chúng áo ào bay loạn xạ trong không trung để rồi đột ngột khép cánh lại, rơi xuống chết tốt. Xác chúng lềnh bềnh trên mặt sông.

Lập trường là cái nay đúng, mai sai. Tốt nhất là tránh xa nó ra để giữ lấy cái trong trẻo của trái tim người.

Nhớ đến Nguyên Ngọc là tôi nhớ đến văn tà mùa xuân của anh: “Cỏ non nhọn và sắc, tưởng chừng những chú nai tơ lạc vào đấy chân cũng rớm máu”. Tôi không nhớ đúng chữ, nhưng ý thì không sai.

Ngôn ngữ là hồn cốt của tác phẩm. Văn chỉ có đẹp và không đẹp, hay và không hay. Văn của Nguyên Ngọc có cả hai: đẹp và hay.

Tôi không nhớ mình đánh bạn với Nguyên Ngọc khi nào. Hình như cùng một thời với Nguyễn Khải thì phải. Chúng tôi chơi với nhau như người cùng trà lứa, do hợp tính hợp tình, chứ không do một tiêu chí nào đó, văn chương hay vị trí xã hội. Hai người kia khi ấy đã là hai trái núi. Bên cạnh họ, tôi là con chuột.

Trong một đêm nằm chung phòng trong khách sạn Leningrad ở Moskva, Nguyên Ngọc nói về Đất Nước Đứng Lên:

– Nó là một tableau. Không có văn chương. Đọc làm gì.

Ý anh nói cuốn ấy chỉ là phác thảo một cảnh tượng.

– Thế thì viết làm gì – tôi nói.

Nguyên Ngọc nín lặng.

Thời chúng tôi còn trẻ, cái anh có để mà khoe, nói cách khác là cái anh cần phải trưng ra để được sống yên là lập trường chính trị của anh. Nó bị đặt dưới kính lúp của những người cầm cân nảy mực toàn xã hội. Sự lựa chọn chỉ có một – hoặc anh theo họ, hoặc anh bị tống ra rìa.

Thế mà, đùng một cái, như sấm giữa trời quang, Nguyên Ngọc tuyên bố bỏ cái đảng mà anh gắn bó gần như cả đời. Nhiều người ngơ ngác. Tôi thì không.

Với Nguyên Ngọc mà tôi biết điều đó ắt phải xảy ra, không trước thì sau. Tôi chỉ nghĩ: nó xảy ra khí chậm.

Trong cái xã hội chia hai: đảng và không đảng, có đảng là sang, là oai, ngoài đảng là hèn, là kém, sự bỏ đảng, cái tài sản tinh thần mà người có nó khư khư ôm chặt, đòi hỏi một dũng khí. Dũng khí ấy vốn có ở Nguyên Ngọc, nó chỉ tiềm ẩn, chưa đến lúc bùng phát mà thôi.

Trên đường đời nhiều ngả rẽ đi lạc là chuyện thường. Nó xảy ra với bất kỳ ai. Lạc thì quay lại, có thế thôi. Nguyên Ngọc lạc vào đảng cộng sản. Biết mình lạc, anh đi ra.

Tôi không bao giờ vào cái đảng ấy. Không phải vì tôi ghét các thứ chủ nghĩa. Trong sự yêu ghét tôi không chọn bên. Ai yêu cứ việc yêu. Ai ghét cứ việc ghét. Nhưng khi đảng cộng sản xưng hùng xưng bá cai trị đất nước, thì tôi ghét nó.

Trong mọi câu nói của Lê Duẩn, tín đồ nhiệt huyết của bạo lực, bạo lực cách mạng cũng như bạo lực không cần cách mạng, có một câu tôi thích: “Chân lý chỉ là hiện tượng lịch sử, nay nó đúng, mai nó sai”.

Tôi không phải thần tử của thuyết cái quan định luận. Chẳng cần phải đóng nắp áo quan ta mới có thể nói lời cuối về một người. Ta hoàn toàn có thể nhận định về họ khi họ còn sống. Họ có thể đúng, có thể sai. Họ có lúc đúng, có lúc sai. Ai chả thế. Ta không phải và không nên vội nhận vai trò phán xét.

Tôi có đọc một vài bài báo mạng phê phán Nguyên Ngọc. Lập luận xác đáng, không cãi được. Đáng tiếc là người ta chỉ nói về lập trường chính trị, về thái độ của Nguyên Ngọc với việc này việc khác. Nhưng đó không phải là Nguyên Ngọc. Trong Nguyên Ngọc có vài Nguyên Ngọc. Ở chỗ này chỗ khác, khi này khi khác.

Nhìn bức ảnh chót của Nguyên Ngọc bắt gặp trên mạng xã hội, tôi buồn. Tôi không thấy trong bức ảnh ấy Nguyên Ngọc mà tôi từng biết.

Tuổi già chẳng tha ai. Chúng tôi, bạn cùng thế hệ với Nguyên Ngọc, đều đã già. Người xưa nói về tuổi chín mươi là tuổi cưỡi hạc về trời. Một hình ảnh thật đẹp. Nhưng chẳng ai cưỡi cái của khỉ gì khi rời bỏ trần thế. Chúng tôi chẳng còn sức để tự mình bò vào quan tài nữa kìa.

Tôi nhớ cuộc gặp gỡ cuối cùng của chúng tôi ở một gian nào đó trong ngôi nhà quen thuộc của Văn nghệ Quân đội ở đường Lý Nam Đế. Sau cuộc gặp gỡ ấy tôi không gặp Nguyên Ngọc lần nào nữa.

Hôm ấy chúng tôi trò chuyện lan man về đủ thứ – về văn chương, về những tác giả đáng đọc, ở trong nước, ở ngoài nước. Chẳng hiểu sao mọi chuyện linh tinh lang tang ấy rốt cuộc lại dẫn tới một đề tài hết sức bất ngờ – trạng thái cận tử.

Nguyên Ngọc dường như có nghiên cứu về hiện tượng này – bằng đọc sách hoặc nghe kể.

– Khi linh hồn rời bỏ thể xác, ông ạ – anh nói bằng giọng khẳng định – nó sẽ trở thành nhẹ bỗng khi bay vào một đường ống khổng lồ trong tiếng nhạc êm dịu để rồi thoát ra một vùng đất tuyệt đep, nơi mọi màu sắc đều tươi sáng – trời rất xanh, mây rất trắng, và những bông hoa đều ánh lên sắc màu tinh khiết.

Tên cúng cơm của Nguyên Ngọc là Nguyễn Ngọc Báu. Các cụ khéo thật. Nguyên Ngọc đúng là một vật báu mà các cụ tặng cho quê hương Việt Nam.

Mừng Nguyên Ngọc bước vào tuổi chín mươi.

Cầu Trời cho anh có sức khoẻ dẻo dai để luôn có mặt bên chúng ta. Viết thêm nữa cũng được. Không viết cũng chẳng sao.

Miễn vẫn có thể nghe được giọng láu táu quen thuộc của anh:

– Tin nhảm ấy mà. Mình đang chuẩn bị cho một chuyến thăm lại Tây Nguyên đây.

Kèm theo là một tràng cười giòn giã. Như của một đứa trẻ.

Thế là vui rồi.

Thế là đủ vui rồi.

Đỗ Hoàng Diệu

9-9-2022

Ở nhà hàng trên hồ Thiền Quang – Hà Nội, anh nhà báo công an có làm thơ cười bẽn lẽn nói nho nhỏ vào tai tôi: Em thông cảm, báo anh đánh ông Nguyên Ngọc chứ không phải đánh em.

Theo lời một người làm sách nổi tiếng thời đó, ông nhà báo đảng có viết lý luận phê bình đao to búa lớn từng phân trần với anh: Tôi đánh cái Diệu làm gì, tôi chỉ “xử” Nguyên Ngọc thôi.

Đó là lời từ miệng hai người có vị trí to trong hai tờ báo to của nền báo chí hồng thắm lộng lẫy của nước ta, nói về các bài viết tấn công tập truyện ‘Bóng Đè’ mà họ đã viết hoặc duyệt cho in. Còn rất nhiều những đòn bẩn khác. Ví dụ có cô phóng viên trẻ lên tivi nói rằng những người khen ‘Bóng Đè’ là nhận tiền làm PR, (nghe đâu cô ấy bây giờ đã thành “nhà báo nhớn”). Chỉ vì bác Nguyên Ngọc đã viết lời giới thiệu ‘Bóng Đè’.

Họ sợ nhà văn Nguyên Ngọc. Ông giống một vị tướng mặc giáp sắt cầm gươm uy nghiêm đứng bên kia đường, quay lưng lại tòa nhà tuyên giáo, tòa nhà ông đã từng sống, từng ngồi trên một trong những chiếc ghế oai phong. Có lẽ vì đã ngồi trên nó nên ông là người biết rõ nhất chiếc ghế đó sơn phết gì, mối mọt ra sao, chặn chết bao người. Người ta đang bỉ bôi rằng Nguyên Ngoc “thờ hai chủ”. Chủ nào? Tôi cho rằng ông chủ của Nguyên Ngọc luôn là đất nước Việt Nam. Chỉ là trước đây, như triệu người khác, ông đồng nhất đất nước với đảng. Sau này, ông nhận ra đảng không phải cánh rừng, mà là đàn hổ chuyên săn nai săn hoẵng săn cả vượn tổ tiên trong cánh rừng, xơi ngoạm dưới cánh rừng, gầm rống tiếng bá chủ vang cánh rừng. Hiểu ra, ông tìm một lối khác, theo con suối nhỏ chỗ bình lặng chỗ thác ghềnh, chảy mãi chảy mãi ra sông ra bể.

Những năm 50, đa phần văn nghệ sĩ có tên tuổi ở miền Bắc đã xuống nông thôn tiến hành cuộc cải cách long trời lở đất. Họ làm thư ký, làm anh đội, làm cán bộ tòa án xử địa chủ. Trong số họ, ai đã nói lời xin lỗi với những địa chủ họ bắt, những địa chủ họ gián tiếp xử bắn? Hình như chưa. Từng phỏng vấn nhiều “anh đội” văn nghệ sĩ, người duy nhất tthừa nhận mình đã ra lệnh xử bắn địa chủ với chúng tôi là tác giả “Thi sĩ máy”. Tôi trân trọng ông Ngô Như Mai vì điều đó. Còn khi viết hồi ký, thầy Nguyễn Đăng Mạnh nói rằng ông đã là “anh đội” cố hết sức để nhẹ nhàng. Còn nhân vật Bối trong “Ba người khác”, đội phó đội cải cách ruộng đất mà người đọc cho rằng là hóa thân của Tô Hoài thì luôn cố gắng biện minh cho những việc không hay mình đã làm…

Có lẽ Nguyên Ngọc là người gián tiếp sám hối thành thật nhất, bằng những việc ông làm sau này.

Dương Tú

9-9-2022

Ông Hoàng Hải Vân, tức Huỳnh Kim Sánh, cựu Tổng Thư ký Tòa soạn Báo Thanh Niên vừa có hai bài viết liên quan đến nhà văn Nguyên Ngọc. Trong các bài viết này, ông Sánh đã sử dụng rất nhiều thủ thuật viết lách, ngụy biện nhằm định hướng và dẫn dắt dư luận tấn công Nguyên Ngọc theo ý đồ không trong sáng của ông ta. Bài viết này chỉ ra những thủ thuật ngụy biện của ông Sánh.

1. Ở bài viết đầu tiên, ông Sánh hai lần nhắc đến việc ông ấy tôn trọng quyền tự do của người khác. Tuy nhiên, đó chỉ là động tác “xoa” ngay sau khi ông Sánh “đấm” những người đó mà thôi.

Thật vậy, ở lần thứ nhất, ông Sánh viết: “Nhân sinh nhựt lần thứ 90 của nhà văn Nguyên Ngọc, giới văn nghệ sĩ và trí thức dân chủ đã viết bài và đưa hình ảnh ca ngợi ông lên tận mây xanh, với tần suất dày đặc trên mạng xã hội. Ca ngợi ai, chê trách ai là quyền tự do của mỗi người, tôi không có ý kiến”.

Thủ thuật cài cắm câu chữ của ông Sánh, như “giới văn nghệ sĩ và trí thức dân chủ”, “ca ngợi ông lên tận mây xanh”, “tần suất dày đặc trên mạng xã hội” chính là cách mà ông Sánh thể hiện ý kiến, nhiều khả năng mang hàm ý rằng ông Sánh không thoải mái hay khó chịu với việc Nguyên Ngọc được ca ngợi. Thế nhưng, ông Sánh lại không đàng hoàng nói thẳng ra ý kiến đó, mà lại núp ngay vào câu tiếp theo, rằng ông Sánh “không có ý kiến” vì tôn trọng “quyền tự do của mỗi người”.

Tương tự, ông Sánh nói việc Nguyên Ngọc tuyên bố ra khỏi Đảng Cộng sản Việt Nam là “một động thái khá ồn ào có chủ đích do chính ông chủ động tạo ra” rồi đánh giá rằng “chủ động tạo thành một sự kiện để thu hút công chúng không phải là hành vi của bậc chính nhân quân tử”. Đánh giá này chính là ý kiến cá nhân của ông Sánh, nhưng một lần nữa, ông Sánh lại dùng mệnh đề “đó là quyền tự do cá nhân” ở phần còn lại của câu để làm bình phong hòng núp vào.

Cũng cần nói thêm, chuyện ông Sánh cho rằng việc Nguyên Ngọc rời bỏ ĐCSVN là “một động thái khá ồn ào có chủ đích do chính ông chủ động tạo ra” hoàn toàn là suy diễn cá nhân của ông ta, nhưng ông Sánh lại viết như đó là một sự thật khách quan.

Khi nhận định về bài viết của Nguyên Ngọc phê phán Phùng Quán, ông Sánh tiếp tục định hướng, dẫn dắt dư luận ít nhất ba lần bằng những cụm từ gây cảm xúc mạnh, đó là “đánh một phát “chết tươi” nhà văn Phùng Quán”, “ông Nguyên Ngọc từng đánh họ chết tươi”, và “nhà văn Nguyên Ngọc đồ sát nhà văn Phùng Quán”. Việc sử dụng các cụm từ “đánh chết tươi”, “đồ sát” chính là cách ông Sánh thao túng cảm xúc của người đọc cho mục đích tấn công Nguyên Ngọc.

Ông Sánh còn viết rằng “Vì bài viết đó của ông Nguyên Ngọc (cùng với chiến dịch đồ sát không thương tiếc “bọn Nhân văn Giai phẩm”) mà Phùng Quán phải đi cải tạo lao động 10 năm và bị cấm viết tới 30 năm”. Điều này cũng hoàn toàn là suy diễn chủ quan của ông Sánh, và chắc chắn ông Sánh không có bằng chứng trực tiếp nào về việc Phùng Quán phải đi cải tạo và bị cấm viết vì bài viết của Nguyên Ngọc.

Cần nhớ rằng phong trào phê phán Nhân văn Giai Phẩm là “chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước” lúc bấy giờ, nghĩa là thủ phạm chính gây ra oan khiên cho Phùng Quán là những cá nhân cầm quyền, chỉ đạo chiến dịch đánh Nhân văn Giai phẩm thời điểm đó, chứ không phải Nguyên Ngọc. Ấy thế nhưng, ông Huỳnh Kim Sánh lại không dám đả động gì đến thủ phạm chính, mà chỉ dám nhắc đến “chiến dịch đồ sát không thương tiếc “bọn Nhân văn Giai phẩm”” và đặt trong ngoặc đơn như một nguyên nhân phụ bên cạnh thủ phạm chính là Nguyên Ngọc mà thôi.

Điều này cũng nhất quán với việc ngay sau đó, ông Sánh viết rằng “việc khôi phục danh dự và truy tặng giải thưởng cho “bọn Nhân văn Giai phẩm” này là kết quả của quá trình Đổi Mới và dân chủ hoá đất nước chứ hoàn toàn không phải do những người như ông Nguyên Ngọc từng đánh họ chết tươi biết sám hối”. Một lần nữa, ông Sánh không dám động đến những cá nhân nắm quyền lực đã chỉ đạo đánh Nhân văn Giai phẩm, mà tiếp tục tấn công Nguyên Ngọc và bợ đỡ chính quyền. Ông Sánh có lẽ không ngu dốt đến mức không hiểu được rằng “quá trình Đổi Mới và dân chủ hóa đất nước” không phải từ trên trời rơi xuống hay từ sự lãnh đạo anh minh, sáng suốt của Đảng Cộng sản Việt Nam, mà chính là nhờ một phần quan trọng ở những tiếng nói kiên trì đòi cải cách và thay đổi của những người như Nguyên Ngọc. Phùng Quán, Nguyên Ngọc cũng như tất cả văn nghệ sĩ, trí thức hai phe trong chiến dịch đánh Nhân văn Giai phẩm, xét cho cùng, đều là nạn nhân của những kẻ nắm quyền lực chính trị mà thôi.

Một điểm khác được ông Sánh đưa lên tiêu đề bài viết, đó là việc “sám hối” của Nguyên Ngọc. Ông Sánh viết về việc này hai lần, rằng Nguyên Ngọc “không hề có ý định sám hối” và “không chịu sám hối”. Cùng lắm thì ông Sánh chỉ có thể viết ông ta chưa thấy Nguyên Ngọc “sám hối” công khai. Tuy nhiên, ông Sánh đã cố tình dùng thủ thuật ngôn ngừ “không chịu sám hối” và “không hề có ý định sám hối” theo cách hoàn toàn không có bằng chứng để tấn công Nguyên Ngọc.

2. Sang bài viết thứ hai, ông Sánh tiếp tục sử dụng các thủ thuật định hướng, dẫn dắt dư luận bằng cách gom những người phản biện đàng hoàng, văn minh bài viết đầu tiên của ông ta cùng với những kẻ chửi bới ông ta vào cùng một nhóm, rồi gọi chung tất cả là “lực lượng dân chủ dưới ngọn cờ của ông Nguyên Ngọc”. Tiếp đó, ông Sánh chọn những kẻ chửi bới ông ta làm đại diện cho toàn bộ nhóm này. Đây là trò tháu cáy hết sức trẻ con và tầm thường. Thật vậy, việc gom chung những người chẳng liên quan gì đến nhau, thậm chí hoàn toàn đối lập nhau, vào cùng một nhóm đã là một hành động ngớ ngẩn. Dán nhãn và quy chụp nhóm đó là “lực lượng dân chủ dưới ngọn cờ của ông Nguyên Ngọc” còn ngớ ngẩn hơn. Nhưng đó chính là cách mà ông Sánh đã làm để dắt mũi độc giả.

Trong bài viết này, ông Sánh tiếp tục nhắc lại nhiều lần rằng ông ta “yêu tự do nên tôi tôn trọng tự do của người khác, tôn trọng những thái độ khác biệt với tôi” và “tôi tôn trọng những còm nêu ý kiến khác tôi nhưng với lời lẽ tử tế”. Tuy nhiên, ông Sánh không hề phản hồi những bài viết, bình luận văn minh phản biện ông ta, chẳng hạn như bài của Thái Hạo hay của bài của Thich Thanh Thang. Không những thế, ông Sánh còn liên tục chặn (block) bất cứ ai lên tiếng phản biện ông ta “với lời lẽ tử tế”.

Tôi không nghi ngờ gì về việc ngay sau khi thấy bài viết này, ông Sánh sẽ chặn tôi ngay lập tức mà lý do của nó hoàn toàn dễ hiểu: ông Sánh không cần hay không dám trao đổi, tranh luận nhằm làm rõ sự thật và tiếp cận chân lý, mà chỉ muốn dắt mũi độc giả của ông ta mà thôi.

Đó chính là thái độ “yêu tự do”, “tôn trọng khác biệt” mà ông Sánh nhắc đi nhắc lại cùng những thủ thuật viết lách, ngụy biện, tháu cáy ông ta đã sử dụng nhiều lần nhằm định hướng, dẫn dắt dư luận tấn công nhà văn Nguyên Ngọc theo cách rất không đàng hoàng.

Trần Kỳ Khôi

8-9-2022

Ngày 7-9-2022, khi trên các trang mạng xã hội ngập tràn lời chúc mừng nhà văn Nguyên Ngọc sinh nhật thượng thọ, thì trên Facebook cá nhân của mình, Hoàng Hải Vân, cựu Tổng Thư ký toà soạn báo Thanh Niên, làm điều ngược lại: Đăng một bài “đánh” cụ Nguyên Ngọc.

Mở đầu bài viết, Hoàng Hải Vân giở giọng miệt thị: “Nhân sinh nhựt lần thứ 90 của nhà văn Nguyên Ngọc, giới văn nghệ sĩ và trí thức dân chủ đã viết bài và đưa hình ảnh ca ngợi ông lên tận mây xanh, với tần suất dày đặc trên mạng xã hội…”

Nặng nề hơn, Hoàng Hải Vân còn tỏ vẻ hậm hực, đay nghiến, lên mặt dạy đời về sự kiện nhà văn Nguyên Ngọc tuyên bố rời bỏ đảng cộng sản hồi năm 2018: “Chủ động tạo thành một sự kiện để thu hút công chúng không phải là hành vi của bậc chính nhân quân tử, tôi nghĩ vậy, nhưng đó là quyền tự do cá nhân của ông”.

Hoàng Hải Vân luôn tự cho mình là người uyên bác triết học Đông Tây Kim Cổ, nói ra một chữ là “luận”, hai chữ cũng “luận”. Vậy sao ông ta không chịu hiểu nguyên nhân gì nhà văn Nguyên Ngọc rời bỏ đảng Cộng sản, hay ông ta hiểu nhưng giả dại?

Hoàng Hải Vân là ai?

Hoàng Hải Vân tên thật là Huỳnh Kim Sánh, sinh năm 1956, quê Đại Thắng, Đại Lộc, Quảng Nam, trong một gia đình thuần nông. Cha bỏ đi biệt xứ, người mẹ nghèo mù chữ, làm ruộng nuôi hai chị em Sánh. Vì lẽ đó, Sánh không được học hành bài bản như người ta. Trầy trật, chấp vá mãi đến sau năm 1975, Sánh mới kiếm được tấm bằng bổ túc văn hoá cấp ba.

Huỳnh Kim Sánh năng nổ công tác Đoàn, Hội, đi bộ đội rồi trở thành đảng viên đảng CSVN từ năm 1980. Thời bao cấp, Sánh có chân trong Tỉnh Đoàn Quảng Nam – Đà Nẵng và vào Ban Thường vụ. Bản tính ngang ngược, luôn cho mình hơn người đã sớm loại bỏ Sánh ra khỏi guồng máy công chức.

Có chút tài nghệ viết báo tuyên truyền từ các tập san của Đoàn Thanh niên, Huỳnh Kim Sánh đầu quân cho báo Nông thôn Ngày nay, có trụ sở tại Hà Nội. Tại đây, Sánh sống như vợ chồng với tổng biên tập báo M. N., trong khi người vợ chính thức của Sánh là cô Hoa, giáo viên dạy Sử tại trường PTHH Hoàng Hoa Thám, đang vò võ một mình, ôm cô con gái vào lòng.

Năm 2001, Huỳnh Kim Sánh khi ấy đã nhảy sang báo Thanh Niên, cặp kè với Thu Uyên “VTV”, một nữ nhà báo là mẹ đơn thân. Được đồng hương là tổng biên tập Nguyễn Công Khế nâng đỡ, đưa về Sài Gòn để làm Phó Tổng Thư ký toà soạn, sau tạo được chỗ đứng với cái chức Tổng Thư ký tòa soạn Hoàng Hải Vân.

Năm 2008, Hoàng Hải Vân dựa vào thế lực của một nhân vật “vua biết mặt chúa biết tên” Nguyễn Công Khế để lên mặt với “quân triều đình”. Cái kết là cả hai đều bị “bứng” ra khỏi báo Thanh Niên. Cho dù Nguyễn Công Khế về công ty truyền thông, Hoàng Hải Vân vẫn còn lưu dung ở báo Thanh Niên một thời gian, nhưng xem như sự nghiệp của cả hai đã kết thúc.

Nhưng có lẽ, luyến tiếc một thời “to mồm” ở toà soạn, luyến tiếc cái lý tưởng cộng sản mà mình đã mọc rễ, mấy năm gần đây Huỳnh Kim Sánh “ăn theo nói leo” giới lãnh đạo đương quyền. Từ ngợi ca nền kinh tế XHCN, đến biện minh cho Trương Minh Tuấn. Từ cổ suý cho việc ngăn chặn Luật biểu tình, ủng hộ Luật đặc khu, đến công kích công cuộc đấu tranh cho một nền dân chủ, xã hội dân sự của giới trí thức, Hoàng Hải Vân đã lộ rõ bộ mặt thật của ông ta.

Năm 2018, trong cuộc biểu tình của dân chúng ở Phan Rí, hùa theo Thu Uyên “VTV” viết bài mạt sát, kết tội người biểu tình, Hoàng Hải Vân viết trên Facebook của anh ta: “Lần đầu tiên kể từ sau năm 1975, một vị trí chiến lược đã bị đám côn đồ khoác áo ‘dân chủ’, ‘yêu nước’ đốt phá và chiếm giữ. Nếu như cuộc bạo loạn diễn ra trên quy mô lớn, đây sẽ là nơi cắt đứt giao thông huyết mạch giữa Sài gòn và Nam bộ với phần còn lại của đất nước. Chọn vị trí chiến lược này với ‘khâu yếu nhất’ là sự kém cỏi của chính quyền địa phương, những người tổ chức biểu tình có ý đồ gì không? Phải chăng đây là cuộc ‘tập dượt’ cho những cuộc bạo động tiếp theo?”

Hoàng Hải Vân cũng là kẻ rêu rao, Trung Quốc không xâm phạm chủ quyền “thềm lục địa” Việt Nam trong thời gian qua. Ông ta khẳng định rằng, có tàu Trung Quốc đang thăm dò dầu khí trong thềm lục địa của Việt Nam, nhưng “không xâm phạm”. Hoàng Hải Vân lại dẫn luật Biển về Vùng Đặc quyền Kinh tế (Exclusive Economic Zone – EEZ) để biện hộ, cho rằng việc khai thác dầu khí của tàu Trung Quốc đã bị “ta giám sát” và sự giám sát ấy là “chuyện quân sự, báo chí cần gì phải biết”.

***

Quay trở lại câu chuyện Hoàng Hải Vân “đấu tố” nhà văn Nguyên Ngọc, anh ta đem quá khứ thời trai trẻ, khi đang là đảng viên phân đấu của nhà văn Nguyên Ngọc để kết tội ông trong Vụ án Nhân văn giai phẩm và yêu cầu ông “sám hối”.

Ngày 8-9-2022, Hoàng Hải Vân bị bạn đọc, những người yêu mến cụ Nguyên Ngọc và giới trí thức cả ba miền phản ứng gay gắt trước hành vi ngạo mạn, vô học và xúc xiếm của ông ta đối với lão thành cao niên và là một tên tuổi lớn trong văn đàn Việt Nam. Chẳng những không “sám hối”, mà ngược lại Hoàng Hải Vân còn viết tiếp một bài nữa thách đố trên Facebook.

Hoàng Hải Vân gom tất cả những người yêu mến, ủng hộ, kính trọng cụ Nguyên Ngọc (trong đó có Chủ tịch nước Nguyễn Xuân Phúc và Uỷ viên Bộ Chính trị Nguyễn Văn Nên) vào cái gọi là “fans Nguyên Ngọc”. Chưa hết, Hoàng Hải Vân xếp những người bênh vực cụ Nguyên Ngọc là “dân chủ cuội” và chụp mũ họ “dưới ngọn cờ Nguyên Ngọc”…

Nhà văn Nguyên Ngọc thì ai cũng đã rõ. Ông là đại tá quân đội, có 62 tuổi đảng, từng kinh qua nhiều chức vụ quan trọng trong chế độ cộng sản. Tuy nhiên, từ lâu ông đã nhận ra “bộ mặt thật” của nhà nước cộng sản và đã “tự chuyển hoá” từ những năm bắt đầu đổi mới. Trong tuyên ngôn từ bỏ đảng của mình, cụ viết:

“Tôi vào Đảng Lao động Việt Nam (nay là Đảng Cộng sản Việt Nam) từ năm 1956, đến nay đã 62 năm. Thế hệ chúng tôi tự nguyện gia nhập Đảng vì yêu nước, hăng hái tham gia sự nghiệp giải phóng dân tộc. Tôi đã có mặt suốt cả hai cuộc kháng chiến, đều ở chiến trường miền Nam.

Từ nhiều năm qua, tôi nhận thấy Đảng ngày càng xa rời lý tưởng ban đầu của mình, ‘tự diễn biến’ thành một tổ chức chuyên quyền, phản dân hại nước. Tôi không thể còn đứng trong một tổ chức như vậy.

Tôi vẫn tin ở tương lai của đất nước, nhất là ở lớp trẻ, vì không có lực lượng vô luân nào có thể ngăn trở dân tộc này quyết định vận mệnh của mình“.

Trước cụ Nguyên Ngọc, bà Dương Quỳnh Hoa, đảng viên cộng sản, bộ trưởng Bộ Y Tế của Chính phủ Cách Mạng Lâm Thời Cộng Hòa Miền Nam Việt Nam, khi tuyên bố từ bỏ đảng cộng sản cũng đã chua chát: “Trong chiến tranh, chúng tôi sống gần nhân dân, sống trong lòng nhân dân. Ngày nay, khi quyền lực nằm an toàn trong tay rồi, Đảng đã xem nhân dân như là một kẻ thù tiềm ẩn”.

***

Đến đây, chân tướng Hoàng Hải Vân – Huỳnh Kim Sánh đã được phơi bày. Huỳnh Kim Sánh sau khi bị Thu Uyên “VTV” bỏ rơi và mặc dù trở thành “lão nông” lưu lạc ở Tánh Linh, Bình Thuận, hiện đang sống với người đàn bà thứ tư, nhưng bản chất “cuồng Cộng” của một đảng viên đang phấn đấu để nhận “Huy hiệu 45 năm tuổi đảng”, đã biến Sánh thành một kẻ cố chấp, hèn hạ và tâm địa xấu xa. Tự kéo “tấm mặt nạ” đeo suốt mấy mươi năm nay xuống, để lộ nguyên hình là một dư luận viên (DLV) cấp cao, là cách để Sánh ghi điểm với chế độ.

Tuyên giáo trung ương “đặt bài” cho Huỳnh Kim Sánh viết để “hạ bệ” thần tượng Nguyên Ngọc trong lòng dân chúng, nhưng họ đã nhầm. Một kẻ “lừa thầy, phản bạn”, lộng ngôn, cái tôi quá lớn và động cơ thấp hèn như Huỳnh Kim Sánh – Hoàng Hải Vân thì chỉ là “kẻ đốt đền” không hơn không kém, chỉ xứng cho người đời nguyền rủa mà thôi.